Podczas programu „Wstaje Dzień” w TVP Info minister edukacji, Przemysław Czarnek mówił na temat problemów uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych w naszym kraju. Przedstawił również plan rządowej pomocy w polskich szkołach, mający obejmować walkę z otyłością, walkę z wadami wzroku, pomoc psychologiczną dla dzieci oraz dodatkowe zajęcia, które pomogą nadrobić zaległości wynikające ze zdalnych lekcji.
Jego wypowiedź na temat walki z otyłością „zwłaszcza wśród dziewcząt” wzbudziła wyjątkowe poruszenie w internecie. Otrzymaliśmy w tej sprawie wiele zgłoszeń od czytelników, zarówno broniących jak i piętnujących ministra. Sprawdzamy co rzeczywiście powiedział Przemysław Czarnek i czy sposób cytowania jego wypowiedzi w niektórych mediach można traktować jako manipulację.
Oskarżenia o manipulację
Liczne serwisy cytowały wypowiedź ministra edukacji w kontekście twierdzenia, że wśród dziewcząt występuje większy procent otyłych osób, niż wśród chłopców. Takie nagłówki mogliśmy zobaczyć na przykład w portalu gazeta.pl, czy noizz.pl. Wiele osób wyrażało wątpliwości, co do kontekstu wypowiedzi Przemysława Czarnka, twierdząc że wypowiedź ministra została zmanipulowana. Przykład z Twittera tutaj i tutaj. Jako dowód przedstawiano fragment nagrania, na którym faktycznie można odnieść wrażenie, że kontekst wypowiedzi jest inny, niż ten przedstawiany na niektórych portalach.
Takie samo twierdzenie wysnuła też redakcja kobieta.onet.pl, stwierdzając, że interpretacja „części komentatorów” była błędna.
Również Wy wysyłaliście nam prośby o weryfikację.
Jakie słowa padły w programie?
Postanowiliśmy dokładnie sprawdzić, co zostało powiedziane i czy faktycznie można mówić o manipulacji. Całość programu „Wstaje Dzień” z 04.02 można obejrzeć tutaj. Część z Ministrem Czarnkiem zaczyna się w 56:22. Poniżej przedstawiamy jego wypowiedzi oraz pytania jakie zadała prowadząca, Anna Popek. Wypowiedź prezentujemy w pełnym kontekście, wraz z pytaniem redaktorki.
Anna Popek: „(…) Zaczęłam opowiadać w jakich obszarach ministerstwo chce wspomóc dzieci. Mówiłam tu o problemach okulistycznych, o problemach z otyłością. Ale są jeszcze dwie dziedziny w których państwo zauważają pewne braki i chcą pomóc. Jakie to obszary?”
Przemysław Czarnek: „Generalnie cztery. To co pani wspomniała, czyli kondycja fizyczna, bo niestety ta krzywa otyłości wśród dzieci, zwłaszcza 1-3, niestety zwłaszcza wśród dziewcząt, zdaniem specjalistów z Akademii Wychowania Fizycznego, z którymi spotkałem się już dwukrotnie i którzy przygotowują specjalny program wsparcia dla dzieci i młodzieży, właśnie po powrocie do szkoły. Ta krzywa bardzo szybko rośnie. To nie jest kwestia tylko pandemii, ale to jest kwestia w ogóle ostatnich lat. W latach 14-18, 2014 2018, ta otyłość, przyrost masy wśród dzieci i młodzieży, to jest ponad 2%, to jest bardzo dużo zdaniem specjalistów. A teraz pandemia na pewno i przesiadywanie w pokojach przed komputerami, to tylko wzmogło. Robimy specjalny program wsparcia dla dzieci i młodzieży żeby z tą otyłością walczyć.”
Jak widać, Przemysław Czarnek faktycznie stwierdził, że problem otyłości jest większy wśród dziewcząt. Minister powołał się w tej kwestii na opinię niesprecyzowanych specjalistów z Akademii Wychowania Fizycznego (w dalszej części rozmowy przytacza AWF w Warszawie). Z przytoczonego fragmentu jasno wynika, że ta część wypowiedzi nie została zmanipulowana.
Skąd wziął się błąd?
Przemysław Czarnek rzeczywiście odnosił się w swoim wywodzie również do niechęci wśród dziewcząt do uczestnictwa w zajęciach wychowania fizycznego oraz aktywności w Szkolnych Klubach Sportowych (SKS). Mówił na ten temat jednak dopiero dwie minuty później. Podawany przez wiele osób fragment, który ma usprawiedliwiać ministra, pojawia się w 58:27. Oto jak brzmi w pełnym kontekście:
Anna Popek: „No to sporo pracy i w tak różnych zupełnie obszarach jak na przykład chcecie poradzić sobie z otyłością, od tego zacznijmy.”
Przemysław Czarnek: „Czekamy na przyszły tydzień. Umówiliśmy się z rektorem Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie, który przewodzi temu zespołowi wszystkich rektorów AWF-u. Przygotowują państwo rektorzy podwójny program. Po pierwsze chcemy przeszkolić nauczycieli WF-u i nauczycieli wczesnoszkolnych, którzy uczą WF-u w szkołach podstawowych, tak żeby specjaliści z Akademii Wychowania Fizycznego, podali sposób na najbardziej efektywne wykorzystanie tych czterech godzin WF-u, które dzisiaj w siatce godzin są. Chodzi o to żeby dzieciom i młodzieży zaaplikowane były takie zajęcia, takie ćwiczenia, takie gry, które będą najbardziej efektywnie walczyć z tą otyłością, z którą mamy teraz problem i z wadami postawy, z którymi mamy problem. To szkolenie na pewno będzie bardzo cenne dla nauczycieli WF-ów i nauczycieli wczesnoszkolnych. A z drugiej strony chcemy zorganizować zajęcia SKS-u pozalekcyjne. Część tych zajęć już jest uruchomiona przez Ministerstwo Sportu, ale chcemy dołożyć jeszcze dodatkowe zajęcia, zwłaszcza skierowane do dziewcząt, bo tu jest większy problem, bo w tych zajęciach pozalekcyjnych częściej biorą udział chłopcy, a do dziewcząt chcemy skierować taki program szczególny, ale dobry dla wszystkich dzieci, dla całej młodzieży. Dodatkowe zajęcia pozalekcyjne SKS-owe.”
Z pytania redaktorki i odpowiedzi Przemysława Czarnka wynika, że kontekst całej wypowiedzi nadal dotyczy otyłości.
Problem otyłości wśród dzieci. Chłopcy czy dziewczynki?
Nie udało nam się znaleźć żadnych badań, które potwierdzałyby słowa ministra Czarnka. Wszystko wskazuje na to, że problem otyłości wśród dzieci w Polsce jest większy u chłopców niż u dziewcząt. Badanie Instytutu Żywności i Żywienia, przeprowadzone w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy (KIK/34), znanego także pod nazwą „Zachowaj równowagę” (trwającego w latach 2011-2017) pokazuje, że problem nadmiernej masy ciała występował częściej u chłopców (np. u gimnazjalistów ok. 22%), niż u dziewcząt (u gimnazjalistek ok. 16%).
Takie same wnioski zostały również zaprezentowane w ramach międzynarodowego badania HBSC z 2018 roku (s. 70-76), które obejmowało także Polskę. To wykazało, że nadmierna masa ciała występuje u 29,7% chłopców i 14,3% dziewcząt. Przy czym stwierdzono, że „silniejsze pogorszenie zaobserwowano u chłopców w porównaniu do dziewcząt” w stosunku do poprzednich badań.
Portal Nauka w Polsce, powołując się na profesor Annę Fijałkowską z Instytutu Matki i Dziecka w 2019 roku wskazywał, że „błędne jest przekonanie, że to przede wszystkim dziewczęta w wieku nastoletnim są otyłe”. Jak mówiła profesor Fijałkowska:
„Wiele dziewcząt ma nieprawidłowe wyobrażenie o swoim ciele i niepotrzebnie się odchudza, częściej niż chłopcy.”
Na początku roku 2020 na łamach Kultury Liberalnej o otyłości wśród Polaków mówił Zbigniew Kułaga, kierownik Zakładu Zdrowia Publicznego w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie. W rozmowie z Łukaszem Pawłowskim potwierdził jaki jest rozkład otyłości wśród dzieci różnych płci.
Łukasz Pawłowski: „Ale w wynikach widać wyraźne różnice płciowe. Liczba dziewczynek z nadwagą i otyłych jest wyraźnie niższa, niż chłopców.”
Zbigniew Kułaga: „Ta różnica nasila się w szkołach ponadpodstawowych. Moim zdaniem to efekt presji kulturowej. Dziewczynki zaczynają myśleć o wyglądzie swojej sylwetki, a chłopcy się tym nie przejmują. To jednak tylko przypuszczenia, nie mamy na ten temat pogłębionych badań.”
Co to jest otyłość, czym różni się od nadwagi i w jaki sposób diagnozuje się te schorzenia, przeczytać można tutaj. Należy również zaznaczyć, że otyłość (nie tylko wśród dzieci) jest sporym problemem w Polsce. Jej zwalczanie wymaga jednak odpowiedniego podejścia i sporej dozy delikatności, aby skutki nie były odwrotne do zamierzonych. Więcej na ten temat znajdziecie w raportach WHO z 2010 czy 2016 roku. Strategia dla państw UE dostępna jest tutaj. Podsumowanie najważniejszych kwestii w walce z otyłością (w języku polskim) możecie przeczytać na stronie Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej.
Szkodliwa wypowiedź?
W wielu mediach mogliśmy spotkać się z opinią, że wypowiedź Przemysława Czarnka była mocno niefortunna, wręcz szkodliwa. Na łamach tvn24.pl pojawił się tekst, który omawiał problem zajęć sportowych wśród dziewcząt. Zdanie w tej kwestii zabrała profesor Sylwia Jaskulska z Laboratorium Pedagogiki Szkolnej Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu.
„Nawet gdyby istniały dane potwierdzające, że dziewczęta częściej niż chłopcy mają nadwagę, taki komentarz nie powinien zaistnieć. Dlaczego? – Bo umacnia stereotypy. W ich myśl to, jak wyglądają dziewczyny, jest ważniejsze niż to, jak wyglądają chłopcy. To źródło ogromnego problemu, jakim jest budowanie przez dziewczęta i kobiety poczucia własnej wartości w dużej mierze na wyglądzie, a właściwie na tym, jak inni ludzie oceniają nasz wygląd. Taki komentarz kieruje wszystkie oczy na wygląd dziewczyn. To nie jest dobra strategia wzmacniania ich samooceny, a co za tym idzie także zdrowia psychicznego i fizycznego.”
Powołując się na dane WHO z 2014 roku (s. 98-99) uwagę na problem zwróciła również dr hab. Iwona Chmura-Rutkowska z Zakładu Socjologii Edukacji Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM. Opowiadała o tym, jak duże problemy z akceptacją własnego ciała mają dziewczynki w Polsce.
„Polskie 11- 13- i 15-letnie dziewczęta w porównaniu z rówieśniczkami na świecie, z przebadanych 42 państw, znajdują się w ścisłej czołówce najbardziej krytycznych wobec swojego ciała i najbardziej niezadowolonych ze swojego wyglądu nastolatek. Ponad 60% polskich nastolatek uważa się za zbyt grube, przy czym u połowy z nich nie zauważono żadnej nadwagi.”
Więcej o tym dlaczego problem braku uczestnictwa dziewcząt w zajęciach sportowych jest tak poważny i w jaki sposób powinno się z nim walczyć, można przeczytać tutaj.
Wyjaśnienie ministra Czarnka
W godzinach popołudniowych 04.02.2021 Przemysław Czarnek odniósł się do krytyki, jaka na niego spadła. Jego wypowiedź przytoczyło między innymi TVP Info. Poniżej przedstawiamy jego słowa.
„Nie wiem, skąd państwo bierzecie tego rodzaju zamieszanie informacyjne. Radziłbym się wsłuchiwać dokładnie w język polski, którym się posługuję, myślę, że dość precyzyjnie. Otóż w wielu miejscach w kraju – jest to wiedza powszechna, ale również dyskutowana na moim spotkaniu z rektorami Akademii Wychowania Fizycznego – pozalekcyjne zajęcia z kultury fizycznej, zajęcia sportowe kierowane są główne do chłopców. Chcemy w tym nowym programie, żeby zajęcia kierowane były również do dziewcząt, w tych miejscach, gdzie dziewczęta rzadziej korzystają z pozalekcyjnych zajęć sportowych. Nie wiem, czy coś jest w tym złego? Czy w tym jest jakaś ukryta myśl, która jest negatywna, w moim przekonaniu pozytywna. Chcemy, żeby pozaszkolne zajęcia lekcyjne, zajęcia z WF-u, z kultury fizycznej, trafiały do wszystkich bez względu na płeć.”
Z przykrością stwierdzamy, że minister edukacji nie odniósł się do części swojej wypowiedzi, która wywołała tyle emocji. Skomentował tylko i wyłącznie kwestię rzadszego uczęszczania dziewczynek na zajęcia sportowe, które nie było w żaden sposób podważane, ani bezpośrednio powiązane z kontrowersyjną wypowiedzią. Nadal nie wiemy jakie jest dokładne źródło informacji o rzekomym mniejszym problemie otyłości wśród chłopców.
Podsumowanie
Fragment wypowiedzi z programu „Wstaje Dzień”, który ma być dowodem na manipulację słowami ministra Czarnka, nie jest tym na który powołują się media. Wypowiedź, która wywołała tyle kontrowersji pojawiła się kilka minut wcześniej i nie może być mowy o jakimkolwiek wyjęciu tej kwestii z kontekstu. Przemysław Czarnek rzeczywiście stwierdził, że problem otyłości mocniej dotyczy dziewcząt, niż chłopców. Zdaniem ekspertów wypowiedź była niezgodna z obecnym stanem wiedzy, a do tego mocno niefortunna.
Źródła:
Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej: 1. https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/nadwaga-i-otylosc-wsrod-dzieci-i-mlodziezy-; 2. https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/zapobieganie-nadwadze-i-otylosci-u-dzieci—–co-mozemy-zrobic–
Nauka w Polsce: https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C32606%2Ceksperci-otylosc-u-polskich-dzieci-narasta-w-wyjatkowo-szybkim-tempie.html
Instytut Matki i Dziecka: 1. http://www.imid.med.pl/files/imid/Aktualnosci/Aktualnosci/raport%20HBSC%202018.pdf; 2.https://imid.med.pl/pl/dzialalnosc-naukowa/ksztalcenie-podyplomowe/studium-doktoranckie/kierownik-studium-doktoranckiego
Kultura Liberalna: https://kulturaliberalna.pl/2020/02/04/otylosc-wsrod-dzieci-nie-odstajemy-od-amerykanow/
Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka”: https://nauka.czd.pl/zbigniew-kulaga/
Przegląd Pediatryczny: https://przegladpediatryczny.pl/a1352/Otylosc-u-dzieci-.html
TVN24.pl: https://tvn24.pl/premium/powrot-do-szkol-2021-przemyslaw-czarnek-o-otylosci-uczennic-5008944
Wydział Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu: 1. https://wse.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0007/408580/prof.-dr-hab.-Sylwia-Jaskulska.pdf; 2. https://wse.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0010/408538/dr-hab.-Iwona-Chmura-Rutkowska.pdf
WHO: 1. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/44312/9789241599344_eng.pdf;jsessionid=5041CA486746DD630A01B40088CF847D?sequence=1; 2. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/204176/9789241510066_eng.pdf?sequence=1
Komisja Europejska: https://ec.europa.eu/health/nutrition_physical_activity/policy/strategy_en
