Na kamieniach nagrobnych na Cmentarzu Żydowskim w Kazimierzu Dolnym pozostawiane są monety. Nietypowy zwyczaj zapoczątkowany przez nieznanych turystów rozprzestrzenia się także na inne żydowskie cmentarze w Polsce. Ich znaczenie budzi wiele niewyjaśnionych wątpliwości. Monety na nagrobkach nie są bezsprzecznie związane z tradycją żydowską, jednak to właśnie żydowski cmentarz jest miejscem ich występowania. W niniejszym tekście spróbujemy ustalić, co może się kryć za tym zachowaniem.
Rozprzestrzenianie się zjawiska
Monety na kazimierskich macewach miały pojawić się po raz pierwszy już w trakcie lockdownu w 2020 roku.
Jak pisze pracownik cmentarza:
Społeczność żydowska zaobserwowała to po raz pierwszy w Kazimierzu Dolnym po pierwszym lockdownie, kiedy otworzyło się okienko i przez chwilę można było jeździć po kraju. Wiemy z całkowitą pewnością, że wcześniej zjawisko układania wielkich ilości drobniaków na licznych grobach nie występowało na żadnym cmentarzu żydowskim w Polsce ani na świecie, a przynajmniej nie przez ostatnie dwa i pół tysiąca lat. Co więcej, na cmentarzach innych wyznań też taka tradycja w Polsce nie występowała. Nie wiem, jak nasza społeczność sobie zasłużyła na to nowe wyróżnienie, ale nie chcemy go.
Dwa lata później, we wrześniu 2022 roku, w magazynie Chidusz opublikowano artykuł dotyczący tego zagadkowego zjawiska. Następnie po dwóch miesiącach od ukazania się tekstu – w listopadzie 2022 roku – Cmentarz Żydowski w Warszawie zamieścił post na Facebooku. Tym razem problem miał dotyczyć tamtejszego cmentarza.
W komentarzach pod tym właśnie postem do sytuacji odniósł się m.in. ks. Wojciech Lemański:
Administratorzy fanpejdży Chidusza oraz Cmentarza Żydowskiego w Warszawie wspomnieli, że monety dostrzeżono także na jednym z żydowskich cmentarzy we Wrocławiu.
Co oznaczają monety na nagrobkach?
Mimo że omawiana praktyka ma co najmniej dwa lata, nikt nie potrafi określić, kto ją zapoczątkował oraz w jakim celu. Istnieje szereg możliwych interpretacji oraz skojarzeń, które mają mniej lub więcej wspólnego z tradycją żydowską.
Uczczenie pamięci
Bywa, że turyści umieszczają monety bezpośrednio na nagrobkach; rzadko jednak ma to zastosowanie do mogił żydowskich. Najczęściej dzieje się tak w dwóch przypadkach. Pierwszy odnosi się do konkretnych postaci historycznych, których działalność lub teksty kultury odnosiły się do monet. Przykładem może być pomnik Benjamina Franklina, któremu przypisuje się cytat “a penny saved is a penny earned”. Mimo że pochodzenie tego aforyzmu nie jest potwierdzone, turyści przyjęli zwyczaj rzucania monetami w jego nagrobek. The Christ Church Preservation Trust, zajmujący się konserwacją tej przestrzeni, obwiniał turystów za pęknięcia w kamieniu, które miały być skutkiem tego zwyczaju.
Podobny zwyczaj obejmuje też parę polskich postaci. Jedną z nich jest Menachem Bornsztajn – łódzki gangster znany pod pseudonimem „Ślepy Maks”. Potwierdzają to dyskutantki pod postem warszawskiego cmentarza oraz dostępne w sieci zdjęcia.
Juliusz Słowacki natomiast do tradycji z cmentarza Montmartre mógł zainspirować fragmentem swojego wiersza:
Więc ów młodzieniec, męki czując szczere,
Wydobył złoty jeden pieniądz drobny
I rzekł: „Zaśpiewać nad nim Miserere,
Niechaj ogródek ma i krzyż osobny…”
Zamilkł: a myśmy pochylili głowy,
Łzy i grosz sypiąc na talerz cynowy.
Drugim z przykładów sytuacji, w której odwiedzający zostawiają monety na nagrobkach, jest praktyka znana z grobów poległych weteranów z USA. Snopes.com opublikował niegdyś artykuł o plotce, według której każdy nominał miałby określoną symbolikę odnoszącą się do relacji zmarłego z odwiedzającym. Ludzie, którzy dowiedzieli się o rzekomym znaczeniu monet, zaczęli je pozostawiać, kierując się tym rozróżnieniem.
Na żydowskich nagrobkach najczęściej napotkać można kamyki. Żydzi przykładają wagę do tego, by ludzie po zakończeniu swojego żywota byli traktowani równo. Pozostawianie kwiatów, a tym bardziej monet kojarzących się z bogactwem, wyróżnia nagrobki jednych zmarłych na niekorzyść drugich. Zamiast takich ozdób, odwiedzający są zachęcani do pozostawiania datków w skrzynce na cedakę.
Obol Charona
W traktacie Moed Katan 28b będącym częścią Talmudu znaleźć można fragment o zmarłych, którzy podróżując statkiem, zaciągają dług; jest to aluzja do przeprawy Charona. Ten grecki bóg śmierci, w zamian za pomoc w przejściu do świata umarłych, miał pobierać opłatę w postaci monet pozostawianych w grobach lub na ciele zmarłego.
Ponadto w trakcie wykopalisk w 1979 roku, koordynowanych w Jerychu przez archeolożkę Rachel Hachlili, odkryto cztery monety w dwóch grobach. W tym właśnie czasie trwały również intensywne prace nad ustaleniem autentyczności Całunu Turyńskiego – relikwii mającej przedstawiać twarz Jezusa Chrystusa. Fakt odnalezienia monet połączono z obrazem przedstawionym na całunie i zaczęto wysnuwać tezę, iż w obszarze oczu dostrzec można monety, które miałyby być położone na powiekach Jezusa.
Teorię zdementowała jednak sama badaczka:
Monety znalezione w dwóch czaszkach z Jerycha były także odkryte w grobach hellenistycznych i traktowane przez Greków jako obol Charona, to znaczy jako opłata dla Charona za przetransportowanie zmarłego przez rzekę Styks […]. W tym przypadku zwyczaj pogański został zapożyczony ze świadomością jego greckiej konotacji.
Dodatkowym źródłem informacji, potwierdzającym nietypowość tej praktyki wśród Żydów, jest wymiana maili między profesorami archeologii zajmującymi się badaniami Całunu Turyńskiego, którzy zgodnie potwierdzają, iż pozostawiania monet na oczach zmarłych nie można uznać za żydowską tradycję.
Żyd z pieniążkiem
Niechlubnym stereotypem, funkcjonującym jedynie w Polsce, jest “Żyd z pieniążkiem”. Obrazy i figurki, które przedstawiają postaci semickie, a nierzadko ich karykatury, mają przynosić szczęście lub powodzenie finansowe. Zwyczaj wywołują one wiele kontrowersji; w Krakowie sprzedawanie pamiątek o takim charakterze zostało zakazane. Sprzedawcy znajdują jednak sposoby na ominięcie tego zakazu, oferując na przykład figurki Żyda z sakwą zamiast z pieniędzmi.
Część komentujących zauważyła podobieństwo pomiędzy powyższym zabobonem a praktyką z kazimierskiego cmentarza:
Podsumowanie
Istnieje wiele możliwych powodów tego zachowania, ale jeszcze więcej argumentów za tym, by przestać tak robić. Pozostawianie monet na nagrobkach nie jest dobrze odbierane przez ludzi opiekujących się cmentarzami oraz przez resztę społeczności żydowskiej. Nie tylko ten przypadek, ale – przede wszystkim – jawne akty wandalizmu pokazują, że w kwestii poszanowania kultury żydowskiej pozostaje jeszcze wiele do zrobienia.
Źródła:
Gazeta.pl: https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/7,114883,29105209,cmentarz-zydowski.html
Facebook: https://www.facebook.com/jewishcemeterywarsaw/posts/417073400634349
https://www.facebook.com/chiduszcom/posts/435587945261424
Chidusz: https://chidusz.com/cmentarz-zydowski-kazimierz-dolny-stanislaw-krajewski-monika-krajewska/
Snopes: https://www.snopes.com/fact-check/coins-on-graves/
Jewish Virtual Library: https://www.jewishvirtuallibrary.org/death-and-mourning-in-judaism
The Jewish Chronicle: https://www.thejc.com/judaism/rabbi-i-have-a-problem/is-it-permissible-to-put-flowers-on-a-grave-in-a-jewish-cemetery-1.463151
Shroud of Turin Website: https://www.shroud.com/lombatti.htm
Craig A. Evans, John Bisagno, 2003. Jesus and the Ossuaries, Baylor University Press.
Christ Church Philadelphia: https://christchurchphila.org/about-the-burial-grounds
polskiFR.: https://polskifr.fr/polska-we-francji/skad-biora-sie-monety-na-grobie-juliusza-slowackiego-w-paryzu/
Gazeta Wyborcza: https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,27179543,w-krakowie-nie-kupimy-juz-figurki-zyda-z-pieniazkiem.html
Radio Kraków: https://www.radiokrakow.pl/aktualnosci/krakow/jednak-sa-be-zpieniazka-za-to-z-sakwa-i-muzycznymi-instrumentami
Zdjęcie:
„Benjamin Franklin’s grave” by Ben Sutherland is licensed under CC BY 2.0.
