Beata Pawlikowska o depresji. Sprawdzamy wszystkie tezy podróżniczki

16 stycznia podróżniczka Beata Pawlikowska na swoim kanale na platformie YouTube opublikowała film pt. „Depresja. Najnowsze badania naukowe”. W ponad 40-minutowym materiale podróżniczka – jak przekonuje – prezentuje najnowsze badania naukowe dotyczące zaburzeń depresyjnych. Beata Pawlikowska twierdzi, że choć nie ma wiedzy ani doświadczenia z zakresu psychiatrii klinicznej, to jej znajomość języka angielskiego i osobista ciekawość upoważniają ją do przedstawienia najnowszego stanu wiedzy psychiatrycznej polskiemu odbiorcy. W rzeczywistości materiał ten wprowadza w błąd, powiela nieprawdziwe informacje oraz manipuluje wynikami badań.

Nasza ocena:

Analiza

Więcej o naszym systemie oceniania:

Film spotkał się z natychmiastową krytyką zarówno ze strony środowiska eksperckiego, jak i pacjentów i ich rodzin. Maja Herman, psychiatrka, prezeska Polskiego Towarzystwa Mediów Medycznych, zarzuciła podróżniczce manipulacje oraz założyła publiczną zrzutkę na pozew przeciwko niej.

Pawlikowska 18 stycznia opublikowała na swoim profilu na Facebooku post, który miał być reakcją na falę krytyki. Autorka wyraża w nim żal z powodu opublikowania filmu i „przeprasza” osoby, które poczuły się urażone.

Beata Pawlikowska - Przeprosiny — Facebook

Jednocześnie nie przeprasza ona za same treści zawarte w nagraniu, a nawet dalej twierdzi, że przedstawiła wyniki najnowszych badań naukowych.

Jak podawały media, w reakcji na krytykę podróżniczka usunęła film ze swojego kanału na YouTube. W rzeczywistości nie został on jednak usunięty, a jedynie oznaczony jako „niepubliczny” (link cały czas pozostawał aktywny). Obecnie nagranie znów jest publiczne i każdy może je wyszukać i obejrzeć.

Wspomniany film był szeroko komentowany i określany jako nienaukowy i niezgodny z aktualną wiedzą psychiatryczną. Niemniej w sieci nie znajdziemy odpowiedzi na wszystkie tezy stawiane przez podróżniczkę, dlatego też redakcja Fakenews.pl postanowiła poddać film całościowej i szczegółowej analizie.

Uwaga językowa

Beata Pawlikowska w swoim filmie konsekwentnie używa określenia „choroba umysłowa”, co jest tłumaczeniem verbatim angielskiego „mental illness”. Termin ten, mający stanowić przeciwieństwo „choroby cielesnej”, jest pojęciem archaicznym o mocnym wydźwięku stygmatyzującym i deprecjonującym.

Współczesna psychiatria narodziła się w XVIII wieku, a za jej symboliczny początek przyjmuje się rok 1795. W tym okresie używano tego pojęcia do opisu całościowego systemu poznawczego (umysłu) człowieka, tj. spostrzegania, myślenia, zapamiętywania, odczuwania emocji, uczenia się czy regulowania uwagi. Obecnie w dyskursie psychiatrycznym używa się pojęcia zaburzenia psychicznego.

Obraz „Pinel, médecin en chef de la Salpêtrière en 1795” autorstwa Tonego Robert-Fleurego przedstawiający narodziny psychiatrii

Równowaga chemiczna a samoregulacja

Wielokrotnie w omawianym materiale wideo autorka odnosi się do obalenia teorii serotoninowej dotyczącej równowagi chemicznej w mózgu, powołując się na artykuły Joanny Moncrieff. Według niej jest to jedno z najnowszych odkryć nauki. W rzeczywistości teoria serotoninowa została obalona ponad 50 lat temu, a w świecie naukowym traktowana jest jako swego rodzaju żart. Artykuł zespołu Moncrieff z 2022 r. został uznany przez ekspertów za oczywisty, spóźniony oraz będący próbą wyważania otwartych drzwi. Na łamach Fakenews.pl omawialiśmy jeden z ich artykułów przy okazji dementowania doniesień Wirtualnej Polski o rzekomej rewolucji w psychiatrii. Zachęcamy do zapoznania się z artykułem, w którym zebraliśmy najnowsze wyniki badań potwierdzające skuteczność leków przeciwdepresyjnych.

Warto zaznaczyć, że w powszechnej świadomości depresja ciągle utożsamiana jest z brakiem równowagi chemicznej w mózgu, co widać na przykładzie badań opinii publicznej przeprowadzonych w Australii.

We współczesnym rozumieniu zaburzeń psychicznych coraz częściej zwraca się uwagę na kwestię wewnętrznej samoregulacji człowieka. Jest to zdolność jednostki do zachowania optymalnego balansu w przetwarzaniu bodźców zewnętrznych i wewnętrznych. Zdolność mózgu do przetwarzania informacji jest ograniczona, a jednocześnie mózg potrzebuje odpowiedniej ilości informacji do prawidłowego funkcjonowania. Dlatego też zarówno nadmierna, jak i niewystarczająca ilość bodźców może prowadzić do załamania funkcjonowania jednostki. Kryzys psychiczny jest szczególną sytuacją, która przekracza zasoby i zdolności poznawczo-emocjonalne człowieka. Przedłużające się dysfunkcjonalne reakcje poznawczo-emocjonalne mogą wskazywać na występowanie zaburzeń psychicznych lub też stwarzać ryzyko rozwoju tychże.

Coraz więcej badań wskazuje na zależność pomiędzy zdolnościami jednostki w zakresie samoregulacji a depresją, zaburzeniami lękowymi czy uzależnieniami. Procesy samoregulacji przyczyniają się do codziennego funkcjonowania człowieka i interakcji ze środowiskiem.

Działanie leków przeciwdepresyjnych

Efekty długotrwałej farmakoterapii

Autorka nagrania, przywołując badanie z 2016 roku (00:59; 28:33) dotyczące negatywnych efektów przyjmowania antydepresantów, przeinacza i nadinterpretuje jego wyniki. Twierdzi, że leki antydepresyjne mogą wywoływać długotrwałe efekty niepożądane.

Badanie to przeprowadzono na próbie 180 pacjentów przyjmujących stale leki antydepresyjne przez co najmniej trzy lata. Zapytano ich o własne poglądy, doświadczenia i odczucia dotyczące przyjmowania leków przeciwdepresyjnych. Badanie dotyczyło skutków (zarówno pozytywnych, jak i negatywnych) długotrwałego przyjmowania leków, a nie długotrwałych efektów.

Zdecydowana większość pacjentów (89,4%) stwierdziła, że leki poprawiły ich stan zdrowia i mają pozytywny wpływ na ich codzienne funkcjonowanie, o czym w nagraniu nie wspomniano. 73,5% spośród badanych jako efekty niepożądane wskazało problemy z odstawianiem leków, 71,8% problemy seksualne, 65,3% wzrost masy ciała, a 64,5% uczucie stępienia emocjonalnego. Co więcej, większość pacjentów była zadowolona z korzyści płynących z farmakoterapii lekami antydepresyjnymi, co także nie zostało wspomniane w materiale wideo.

Prodepresanty

Następną tezą stawianą w filmie jest stwierdzenie (40:34; 41:01), że antydepresanty mogą przynosić efekt odwrotny do zamierzonego, tzn. utrzymywać i pogłębiać stan depresji. Artykuł, na który powołuje się autorka materiału, ukazał się w czasopiśmie Medical Hypotheses. Jest to czasopismo publikujące hipotezy i spostrzeżenia, które mogą (ale nie muszą) w jakiś sposób przyczynić się do rozwoju nauki. Badając przypadki depresji lekoopornej, autorzy tekstu stawiają hipotezę mówiącą o prodepresyjnym działaniu leków na pacjentów z lekoopornością.

Beata Pawlikowska twierdzi, że antydepresanty zmniejszają zdolność empatii oraz powodują utratę umiejętności współodczuwania (28:11), przywołując badania z obszaru neuronauk. Autorzy artykułu przedstawiają wyniki wskazujące na wpływ leczenia lekami antydepresyjnymi w zakresie afektywnego współdzielenia emocji drugiej osoby (odczuwania nieprzyjemności, bólu). Badacze jednak nie zaobserwowali wpływu farmakoterapii antydepresantami na umiejętność identyfikacji emocji drugiej osoby. Jak twierdzą sami autorzy badań, obszar ten wymaga szerszych, pogłębionych badań klinicznych. Tym samym wyniki te nie pozwalają na tak ostrą tezę, jaką stawia Pawlikowska.

Efekt odstawienny

Poruszając temat występowania efektów odstawiennych (29:58) po terapii antydepresantami, autorka nagrania porównuje to do zespołu odstawiennego, który występuje u osób uzależnionych od określonej substancji. Zespół odstawienny ujawnia się w sytuacji zaprzestania przyjmowania danej substancji lub zmniejszenia jej dawek.

Według współczesnej wiedzy naukowej oraz rozumienia zjawiska uzależnienia porównanie to jest nieuprawnione. Negatywne efekty związane z odstawieniem leków antydepresyjnych nie są przejawem uzależnienia od leków, nie dochodzi do powstania głodu tych substancji oraz zachowań typowych dla osób uzależnionych. Badania, które przytacza autorka, nie opisują bezpośrednio efektów odstawiennych leków (te bowiem są doskonale przebadane), a wskazują na błędne procedury związane z przeprowadzaniem procesu odstawienia leków.

Stępienie emocjonalne

Kilkukrotnie w nagraniu podróżniczka mówi o zobojętnieniu czy też stępieniu emocjonalnym wywołanym przez leki antydepresyjne. Jak twierdzi, od 40 do 60% osób poddanych farmakoterapii antydepresantami doświadcza zobojętnienia emocjonalnego, co popiera wynikami badań opisanych w artykule z 2021 r. W przeciwieństwie jednak do autorki nagrania autorzy badania nie wyciągają tak daleko idących wniosków.

Choć stępienie emocjonalne jest zgłaszane przez wielu pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń depresyjnych, to jego neuropsychologiczne podłoże pozostaje niezbadane. Większość pacjentów przypisuje ten efekt działaniu leków przeciwdepresyjnych, jednak wielu klinicystów uważa stępienie emocjonalne za objaw rezydualny depresji. Dlatego też autorzy postulują konieczność wypracowania nowych narzędzi klinicznych i interwencji terapeutycznych wobec stępienia emocjonalnego.

Benzodiazepiny a antydepresanty

W nagraniu autorka porusza także temat benzodiazepin, które to miały być według niej poprzednikami leków przeciwdepresyjnych (37:49), co mija się z prawdą.

Benzodiazepiny to grupa leków o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym, nasennym, przeciwdrgawkowym oraz amnezyjnym. Klinicznie znajdują zastosowanie w leczeniu m.in. zaburzeń lękowych, fobii, ataków paniki czy niektórych form epilepsji. Leki z grupy benzodiazepin są stosowane doraźnie, krótkotrwale, wyłącznie w przypadku ostrego nasilenia objawów, pod ścisłą kontrolą lekarską (patrz np. alprazolam).

Należy także zaznaczyć, że pierwsza benzodiazepina (chlorodiazepoksyd) została wprowadzona do lecznictwa w 1960 roku, czyli trzy lata później niż pierwszy lek przeciwdepresyjny (imipramina).

Faktem jest, że benzodiazepiny to substancje mające wysoki potencjał uzależniający, a ich nadużywanie należy postrzegać w kategoriach problemu społecznego. Problem ten wynika jednak z niewłaściwego stosowania i nadużywania tych substancji, a nie z ich efektów klinicznych.

Dziennikarka, wskazując na negatywne efekty nadużywania benzodiazepin (39:04), powołuje się na badania, jednak nie umieszcza wyników w odpowiednim kontekście, a zatem dokonuje manipulacji. Warto także odnieść się do reklam leków, które widać w materiale (38:04; 38:49; 38:54).

Po pierwsze, lek Butisol nie należy do grupy benzodiazepin, a barbituranów.

Butisol należy do grupy barbituranów / Beata Pawlikowska — Butisol należy do grupy barbituranów

Po drugie, reklama Seraxu pochodzi z czasopisma Amerykańskiego Towarzystwa Medycznego.

Journal of the American Medical Association, 1967 / Beata Pawlikowska — Journal of the American Medical Association, 1967

Po trzecie, w przeciwieństwie do tego, co mówiła Pawlikowska (39:10), przytłaczająca większość skandali związanych z benzodiazepinami, dotyczy niewłaściwych praktyk lekarskich, nadmiernego przepisywania leków i przeciągania w czasie terapii, a nie samego działania leków”

Leczenie zaburzeń depresyjnych

Beata Pawlikowska w swoim materiale nie tylko przedstawia „najnowszą wiedzę naukową”, ale także pokusiła się o kilka rad terapeutycznych (41:54), zalecając między innymi ruch, wysiłek fizyczny, sport oraz kontakt z drugim człowiekiem.

Podróżniczka idzie dalej (42:31), mówiąc o „rozłączeniu” jako przyczynie zaburzeń depresyjnych. Niemniej należy zaznaczyć, że wskazuje także na istotność „mądrej psychoterapii”.

Nie podaje jednak, co taka „mądra psychoterapia” miałaby oznaczać, dlatego przedstawiamy najskuteczniejsze i najczęsciej stosowane podejścia terapeutyczne w leczeniu zaburzeń depresyjnych: 1) terapia poznawczo-behawioralna; 2) terapia skoncentrowana na rozwiązaniach; 3) terapia psychodynamiczna; 4) aktywacja behawioralna; 5) trening umiejętności społecznych; 6) poradnictwo wspomagające.

W leczeniu zaburzeń depresyjnych stosuje się przede wszystkim psychoterapię oraz farmakoterapię. Badania dotyczące skuteczności psychoterapii oraz farmakoterapii jasno wskazują, że najskuteczniejszą formą leczenia jest połączenie obu tych metod.

Wyniki metaanalizy obejmującej 153 badania z udziałem 29 879 osób wskazały, że połączenie psychoterapii oraz farmakoterapii daje najlepsze efekty w zakresie zmniejszenia symptomów depresji, jak również podniesienia jakości życia. Interwencja psychoterapeutyczna ma nieco lepszą skuteczność niż farmakoterapia stosowana oddzielnie. Wyniki wskazujące połączenie psychoterapii i farmakoterapii jako najskuteczniejszą metodę leczenia depresji powielają się także w innych metaanalizach (np. tu).

Psychiatryczny spisek

W materiale wideo autorka opowiada o przypadkowym odkryciu działania poprawiającego nastrój iproniazydu, wykorzystywanego pierwotnie do leczenia gruźlicy. Beata Pawlikowska w dość pokrętny sposób nawiązuje do wykorzystywanej przez nazistów jako paliwo rakietowe hydrazyny. Autorka nagrania usilnie sugeruje, że pierwsze substancje przeciwdepresyjne będące pochodnymi hydrazyny dziedziczą jej toksyczne właściwości. Łączenie działania leków przeciwdepresyjnych z hydrazyną nie ma żadnego naukowego uzasadnienia i przypomina pseudonaukową teorię o pamięci cząsteczek wody.

Pawlikowska przywołuje wypowiedź Wayne’a Goodmana, przewodniczącego Psychofarmakologicznego Komitetu Doradczego Amerykańskiej Agencji Żywności Leków (37:10), który stwierdził, że teoria serotoninowa jest używana jako „przydatna metafora”. I tym razem podróżniczka nie opisała kontekstu wypowiedzi Goodmana. W 2005 r. opublikowano artykuł, w którym opisano rozdźwięk pomiędzy treścią reklam leków przeciwdepresyjnych a współczesnym stanem wiedzy naukowej. Autorzy wykazują celowe wykorzystywanie teorii serotoninowej w reklamach konsumenckich leków SSRI.

Słowa Wayne’a Goodmana mówiące o „przydatnej metaforze” ukazały się w artykule będącym komentarzem do wcześniej wspomnianych badań. Autorzy twierdzą, że nie otrzymali żadnych akademickich zastrzeżeń do artykułu mówiącego o wykorzystywaniu teorii serotoninowej w reklamach. Jednak kilku wybitnych amerykańskich psychiatrów, w tym Wayne Goodman, potwierdziło wnioski zawarte w artykule. To właśnie w tym komentarzu Goodman użył określenia „użytecznej metafory”, jednocześnie przyznając, że sam jej nigdy nie używa.

Dalej Pawlikowska dodaje (37:35) od siebie, że wykorzystywanie teorii serotoninowej ma na celu sprawić, by pacjenci mieli jak największą motywację do przyjmowania leków.

Nie wszędzie jest tak samo

Opisując, jaką narrację budowano wokół benzodiazepin oraz leków przeciwdepresyjnych i jak je reklamowano, Beata Pawlikowska opisuje procesy i zjawiska dotyczące wyłącznie społeczeństwa amerykańskiego. W Polsce nie wolno reklamować substancji psychoaktywnych ani leków przepisywanych na receptę (co obejmuje wszystkie leki wykorzystywane w psychiatrii), co jest standardem globalnym (z kilkoma wyjątkami, w tym USA).

Również literatura, której wykaz znajduje się w opisie filmu, w większości odnosi się do społeczeństwa amerykańskiego (oczywiście w obszarach dotyczących społeczeństwa), które cechuje się wysokim stopniem medykalizacji. Proces ten oznacza „wkraczanie” praktyk i perspektyw medycznych do innych obszarów życia społecznego, np. opisywania problemów społecznych w kategoriach zaburzeń psychicznych. W socjologii proces medykalizacji zaczęto opisywać już w latach 70. XX wieku. Medykalizację polskiego społeczeństwa widać przede wszystkim w języku, a za przykład może służyć niemedyczne wykorzystywanie schizofrenii.

Ponadto należy zaznaczyć, że amerykańska psychiatria znacząco różni się od psychiatrii europejskiej. W świecie naukowym funkcjonują dwa systemy klasyfikująco-diagnostyczne. Pierwszy z nich to ICD-11 Światowej Organizacji Zdrowia, a drugi to DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Pomiędzy nimi występują istotne różnice. Jedna z najszerzej komentowanych różnic dotyczy przeżywania żałoby. W DSM-5 przeżywanie żałoby (np. po stracie bliskiej osoby) uznawane jest za rodzaj depresji, natomiast w ICD-11 żałoba uznawana jest za naturalną reakcję na stratę.

Klasyfikacja ICD-11 Światowej Organizacji Zdrowia różni się od DSM-5 zarówno pod kątem stosowanych praktyk klinicznych, procesu diagnostycznego, jak i perspektywy naukowej.

Klasyfikacja DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego

Różnice pomiędzy klasyfikacjami ICD oraz DSM są symptomatyczne dla psychiatrii jako nauki, odzwierciedlą różnice kulturowe i społeczne, o czym szerzej można przeczytać w tym artykule.

W obronie Pawlikowskiej

20 stycznia na swoim facebookowym profilu Beata Pawlikowska opublikowała post, w którym dziękuje Centrum Monitoringu Wolności Prasy przy Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich (CMWP SDP) za otrzymane wsparcie.

Beata Pawlikowska - Wpis na facebooku — Facebook

W wydanym oświadczeniu CMWP SDP nazywa krytyczną reakcję ekspertów bezpodstawnym atakiem na wolność słowa, a zapowiedź pozwu sądowego przeciwko Pawlikowskiej cenzurą. Natomiast treści zawarte w nagraniu nazywa ważnymi informacjami, których upowszechnianie jest w szeroko rozumianym interesie społecznym.

Wcześniej tej samej argumentacji Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich użyło w obronie m.in. Zbigniewa Martyki. Z platformy YouTube Radia Maryja usunięto już jego wykład dotyczący pandemii COVID-19, w którym powiedział, że na początku epidemii „posługiwano się liczbami bezwzględnymi, by wyglądało to bardziej dramatycznie”.

Podsumowanie

Wprowadzający w błąd, manipulujący wynikami i przedstawiający nieprawdziwe informacje materiał Beaty Pawlikowskiej na temat leków antydepresyjnych jest wyrazem pewnego poglądu na szeroko rozumianą psychiatrię. Jak zapowiedziała autorka, mimo fali krytyki ze strony specjalistów oraz pacjentów i ich rodzin zamierza kontynuować swoją aktywnosć medialną. Zapowiedziała następne działania, w tym m.in. założenie fundacji.