W ostatnich dniach w przestrzeni informacyjnej zaczęły pojawiać się wpisy wskazujące, że liczba gwałtów w Polsce jest wyjątkowo niska w porównaniu do innych krajów Europy, np. Szwecji. Narracje te łączone są z antyimigrancką retoryką, wedle której wyższa liczba gwałtów w krajach europejskich wynika z otwartej polityki wobec imigrantów. W artykule porównujemy prawne definicje gwałtu w Szwecji oraz Polsce i wyjaśniamy, dlaczego stwierdzenia te są manipulacją.
Manipulacja
Więcej o naszym systemie oceniania:Liczba gwałtów wedle statystyk
Według danych Eurostatu (dane te dotyczą gwałtów zgłoszonych organom ścigania) w 2019 roku w Polsce doszło do 710 przypadków gwałtu, w 2020 roku 568, a w 2021 — 582. Natomiast w Szwecji odpowiednio: 8271, 8884 oraz 9314. Krajem, w który notuje największą liczbę gwałtów, jest Francja (w 2019 — 22 872, w 2020 — 25 550, w 2021 — 33 918), najmniej gwałtów odnotowano natomiast w Liechtensteinie (w roku 2019 był to 1 przypadek, w 2020 zgłoszono 3 takie przestępstwa, a w 2021 roku 2).
Po przeliczeniu liczby gwałtów na 100 tysięcy mieszkańców na pierwszym miejscu jest Szwecja (w 2019 80,85, w 2020 86,02, w 2021 89,74), na ostatnim Czarnogóra (w 2019 0,64, w 2020 1,45, w 2021 1,29). W Polsce w roku 2019 doszło do 1,87 gwałtu na 100 tys. mieszkańców, w 2020 do 1,50, a w 2021 do 1,54.
Według statystyki Komendy Głównej Policji w 2019 roku doszło do 1354 przypadków gwałtu, w 2020 do 1034, a w 2021 do 1081 takich przypadków. W przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców dawało to odpowiednio 3,53, 2,70 oraz 2,70 gwałty. Komenda Główna Policji podaje, że w 2019 roku wszczęto 2527 postępowań w sprawie gwałtu, w 2020 roku 2818, a w 2021 — 2257.
Główny Urząd Statystyczny opublikował dane dotyczące ofiar gwałtu i przemocy domowej za lata 2013-2021. W raporcie zestawiono dane dotyczące zgwałcenia definiowanego przez polski Kodeks Karny oraz przez Międzynarodową Klasyfikację Przestępstw dla Celów Statystycznych. Raport ten przedstawia różnice pomiędzy statystykami Eurostatu i Komendy Głównej Policji.
Trudności w porównywaniu statystyk
W 2020 roku Szwedzka Krajowa Rada ds. Zapobiegania Przestępczości (Brå) opublikowała raport opisujący trudności w międzynarodowym porównywaniu liczby gwałtów. W Szwecji od wielu lat notuje się najwyższe liczby zgłoszonych gwałtów w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. Jednakże liczba wyjaśnionych postępowań dotyczących gwałtu (w Szwecji przestępstwo uznaje się za wyjaśnione w momencie wniesienia aktu oskarżenia) jest niska, wedle raportu Brå w latach 2015-2017 oscylowała ona wokół 15%. Wykres przedstawia poziom i zmiany odsetka rozliczonych gwałtów zgodnie z danymi w oficjalnych statystykach krajowych każdego kraju: Niemiec, Danii, Norwegii, Szwecji oraz Anglii i Walii.
Celem raportu było wyodrębnienie czynników wpływających na tak duże rozbieżności liczbowe pomiędzy poszczególnymi państwami oraz pomiędzy danymi podmiotami (np. Eurostatu i Komendy Głównej Policji).
Badacze Szwedzkiej Krajowej Rady ds. Zapobiegania Przestępczości w swoim raporcie wskazali cztery główne czynniki mające wpływ na tak duże rozbieżności danych:
- Różnice w systemach prawnych pomiędzy poszczególnymi krajami
- Różnice w wykorzystywanych metodach statystycznych przez poszczególne podmioty
- Różny odsetek ofiar gwałtu zgłaszających się do organów ścigania w różnych krajach
- Różne reakcje na zgłoszenie gwałtu ze strony organów ścigania w poszczególnych krajach
Na potrzeby raportu Brå użyto tych samych metod statystycznych oraz narzędzi pomiarowych, aby przeliczyć dane pochodzące ze szwedzkich statystyk na wzór tych samych metod co w Niemczech. Jak pokazują dane, większość różnic statystycznych zanika. Wykres przedstawia zgwałcenia zgłoszone na policję na 100 tys. mieszkańców w 2016 r., przed i po ujednoliceniu metod:
Różnice prawnych definicji gwałtu
Definicja gwałtu, którą posługuje się Eurostat, jest szeroka. Aby akt seksualny został uznany za gwałt, nie jest wymagany warunek użycia siły, a jedynie brak wyrażonej zgody. Wytyczne UE dotyczące Międzynarodowej Klasyfikacji Przestępczości do Celów Statystycznych wyróżniają: zgwałcenie, zgwałcenie z użyciem siły, zgwałcenie bez użycia siły, zgwałcenie osoby niezdolnej do wyrażenia zgody na obcowanie płciowe oraz inne zgwałcenie.
W polskim prawie funkcjonuje termin zgwałcenia, które polega na doprowadzeniu innej osoby do obcowania płciowego przy użyciu przemocy, groźby lub podstępu (Art. 197 Kodeksu Karnego). Oznacza to, że w praktyce organy ścigania (następnie w drodze postępowania sądowego) ustalają, czy podejrzany (oskarżony) użył siły, groźby lub podstępu, a nie czy ofiara wyraziła zgodę na zbliżenie. Tym samym ustala się, czy do stosunku płciowego doszło poprzez złamanie oporu ofiary. Jeśli ofiara w ogóle nie stawia żadnego oporu, a sprawca, aby doprowadzić ją do obcowania płciowego, nie musi stosować siły, groźby bądź podstępu, wówczas nie dochodzi do popełnienia przestępstwa.
Natomiast szwedzkie prawo wskazuje na fakt, że brak zgody jest wystarczający do popełnienia przestępstwa. Zgoda musi zostać wyrażona w sposób werbalny lub fizyczny. Oznacza to, że bierność nie jest oznaką zgody na seks. Szwedzka ustawa wprowadziła również nowe przestępstwo polegające na gwałcie z zaniedbania w przypadkach, w których sądy uznały, że zgoda nie została ustalona, ale sprawca nie zamierzał popełnić gwałtu. Prawo to zostało wprowadzone w 2018 roku, co poskutkowało wzrostem wyroków skazujących za gwałt o 75% w ciągu dwóch lat.
Szacunkowa liczba gwałtów w Polsce
Dane przywoływane w statystykach nie oddają liczby gwałtów w Polsce. Wedle raportu Fundacji STER „Przełamać Tabu” 1 na 20 kobiet doświadczyła przemocy seksualnej, 1 na 3 kobiety doświadczyła jakiejkolwiek formy molestowania seksualnego, a tylko 1 na 10 zgłasza doświadczenie przemocy seksualnej na policję.
Centrum Praw Kobiet, powołując się na statystyki Niebieskiej Linii, wskazuje, że roczna liczba gwałtów w Polsce przekracza 30 tys. Jednakże liczba ta może być dwa razy większa, co wynika z niskiej zgłaszalności gwałtu organom ścigania. Dodatkowym czynnikiem, który wyzwala w kobietach niechęć do takiego zawiadomienia, jest to, że stają się one ofiarami swoich najbliższych. Aż 80 proc. wszystkich sprawców gwałtów jest wcześniej znanych kobiecie.
Czynnikami maskującymi liczbę gwałtów w Polsce są powszechne stereotypy i mity dotyczące gwałtu. Jednymi z najbardziej powszechnych mitów są przekonania, że za większość gwałtów odpowiadają osoby nieznane ofierze oraz że ofiary gwałtu w większości przypadków stawiają czynny opór fizyczny. Również powszechnie panującym mitem jest szukanie usprawiedliwienia gwałtu w byciu pod wpływem alkoholu i/lub narkotyków.
Podsumowanie
Stwierdzenie, że w Szwecji dochodzi do 12-krotnie większej liczby gwałtów niż w Polsce, jest manipulacją. Dane podawane przez Eurostat nie odzwierciedlają rzeczywistości w poszczególnych państwach. Wskazują na to oficjalne dane podawane zarówno przez organy ścigania, jak i specjalistów zajmujących się udzielaniem pomocy ofiarom gwałtów oraz organizacje ochrony praw człowieka. Co więcej, porównywanie danych ilościowych pomiędzy poszczególnymi państwami także jest niewspółmierne, co wynika z różnic w systemach prawnych i metodach statycznych, jak również z uwarunkowań społeczno-kulturowych.
Źródła
Amnesty International: https://www.amnesty.org.pl/piec-faktow-na-temat-gwaltu/
Centrum Praw Kobiet: https://cpk.org.pl/media/chcialabym-zglosic-usilowanie-gwaltu-policja-prosze-przyjsc-jutro/
Eurostat: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/crim_off_cat/default/table?lang=en
Komenda Główna Policji: https://statystyka.policja.pl/st/przestepstwa-ogolem/przestepstwa-kryminalne/zgwalcenie/122293,Zgwalcenie.html
Lagen: https://lagen.nu/1962:700#K6P1S10
Lex: https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/kodeks-karny-16798683/art-197
Reuters: https://www.reuters.com/article/us-sweden-crime-rape-law-trfn-idUSKBN23T2R3
Michalska-Warias, A. (2016). Groźba bezprawna jako ustawowe znamię przestępstwa zgwałcenia. Ius Novum, 10(1).
Przełamać Tabu, Raport o przemocy seksualnej, Grabowska M., Grzybek A. (red.), Fundacja na rzecz Równości i Emancypacji STER, Warszawa 2016
