Czerwono-czarne barwy regularnie rozgrzewają polskie media społecznościowe. Osoby powielające propagandę prorosyjską każde pojawienie się zestawienia tych kolorów traktują jako promowanie banderyzmu i atak na Polskę. Narracje te wpisują się w kreowanie przez Kreml negatywnego obrazu Ukrainy. Jednak barwy czerwono-czarne są z Ukraińcami od setek lat i stanowią element ich tożsamości narodowej. Niestety na kolorach tych kładzie się cieniem ludobójcza działalność OUN/UPA. Jaka jest więc historia tych barw?
Czerwono-czarne barwy — kontrowersje
Temat czerwono-czarnych kolorów wielokrotnie pojawiał się w mediach społecznościowych. Powiązany on był z nagonką na ukraińskie lokale gastronomiczne w lutym tego roku, co opisaliśmy w naszym artykule. Celowego stosowania „barw banderowców” dopatrywano się podczas wizyty prezydenta Ukrainy w Polsce w kwietniu 2023 roku. Wołodymyr Zełenski ubrany był w czarną bluzę, natomiast jego małżonka Ołena miała na sobie czerwoną suknię. Zostało to uznane za antypolską prowokację mającą promować zbrodnie UPA. Liczne konta znane z prowadzenia działalności antyukraińskiej podchwyciły tę narrację i powielały ją przede wszystkim na Twitterze. Przykłady zobaczyć można tutaj, tutaj oraz tutaj.
Barw banderowskich dopatrywano się również w ubiorze Agaty Kornhauser-Dudy podczas jej wizyty w USA. To również uznano za antypolską prowokację. Jedną z wiodących postaci powielających tę narrację był patostreamer Marcin Rola, któremu wtórowały anonimowe konta na Twitterze zaangażowane w kolportowanie rosyjskiej dezinformacji.
Z powodu krążących w sieci niedomówień i absurdalnych treści postanowiliśmy odnieść się do budzących tyle kontrowersji kolorów. Chcemy przyjrzeć się obecności barw czerwono-czarnych w historii Ukrainy oraz nadać im szerszego kontekstu i zaprezentować, jak były one postrzegane przez wieki.
Chorągwie kozackie
Kolory czerwony i czarny towarzyszą Ukraińcom od czasów kozackich. Już wtedy występowały na chorągwiach zaporożców. Oprócz nich dominowały niebieski, żółty i biały. Wszystkie te kolory są wykorzystywane do dzisiaj w symbolice państwowej. Przykładowe chorągwie Kozaków Rejestrowych można zobaczyć na przykład tutaj oraz poniżej.
Chorągwie żółto-niebieskie, a także czerwono-czarne występują również na jednym z najsłynniejszych obrazów przedstawiających historię Ukrainy. „Kozacy piszą list do sułtana” to dziewiętnastowieczne dzieło Ilji Riepina o szczególnym znaczeniu. W tle przedstawionej sceny odnaleźć możemy dwa drzewce, na których znajdują się wyżej wymienione barwy. Riepin przywiązywał dużą wagę do zgodności historycznej, dlatego wiele elementów (w tym chorągwie) malował na podstawie zabytkowych przedmiotów.
Haft ukraiński
Barwy czerwono-czarne są również popularnym elementem haftu ukraińskiego. Składa się on najczęściej z geometrycznych kształtów oraz motywów roślinnych. Każdy region szczyci się swoimi wzorami. Dominującym kolorem jest czerwony, najczęściej łączony z niebieskim lub czarnym. Haft związany jest z Ukrainą od setek lat i stanowi ważną część tożsamości kulturowej mieszkańców tego kraju. Do dzisiaj pozostaje stosunkowo popularnym hobby, szczególnie wśród seniorów. Poniżej zobaczyć można mapę Ukrainy złożoną z najpopularniejszych wzorów w danym regionie. Kolory te są też często wykorzystywane podczas różnych świąt, na przykład przy malowaniu pisanek.
Nie ma więc żadnego związku między haftem a upamiętnianiem działań bojowników Ukraińskiej Powstańczej Armii. Jednak nie przeszkodziło to w nagonce na restaurację Kalyna w Lublinie w lutym 2023 roku. Właścicieli oskarżano o banderyzm tylko dlatego, że użyli czerwono-czarnego haftu w logo lokalu. Nie ma w tym nic dziwnego, w końcu miała być tam serwowana kuchnia ukraińska, a cały wystrój nawiązywał do tradycji tego kraju. Więcej o tej sprawie pisaliśmy w jednym z naszych artykułów.
Strzelcy Siczowi i Płast
Barwy czerwono-czarne używane również były przez Legion Ukraińskich Strzelców Siczowych, który wchodził w skład armii Austro-Węgier podczas I Wojny Światowej. Celem oddziału było wyzwolenie Ukrainy spod rosyjskiego panowania. Szczególne miejsce opisywane barwy zajmowały wśród członków Zakonu Żelaznej Ostrogi. Była to organizacja utworzona w 1916 roku przez członków Legionu, złożona przede wszystkim z ukraińskiej inteligencji. W jej herbie znajdują się czarne ostrogi na czerwonym tle. Odznaki w tych barwach noszone były na mundurach przez członków Zakonu. Ukraiński poeta Roman Kupczyński, który był również żołnierzem Legionu, opisywał użycie czerwieni i czerni w swoich wierszach.
Po I Wojnie Światowej założyciele Zakonu odegrali ogromną rolę w podtrzymywaniu ducha narodowego wśród Ukraińców. Sam Zakon Żelaznej Ostrogi przestał istnieć, jednak jego tradycje kontynuowane były przez płastunów. Byli to członkowie Płasta — Narodowej Organizacji Skautowej Ukrainy, a więc odpowiednicy polskich harcerzy. Niektóre oddziały Płasta korzystały z barw i symboliki Zakonu. Tradycje te przetrwały do dzisiaj pomimo zakazu ich działalności na terenie ZSRR, a także na obszarze Wołynia (1928) i Galicji (1930) przez władze II RP.
Flagi OUN
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów powstała w 1929 roku w Wiedniu. Jej celem było utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego o charakterze autorytarnym. Kierownictwo gotowe było do przeprowadzania czystek etnicznych na Polakach i Żydach, aby „oczyścić” ziemie uznawane przez nich za etnicznie ukraińskie. W latach 30. OUN organizował liczne ataki terrorystyczne na przedstawicieli polskiej władzy oraz akcje sabotażowe. W tym czasie posługiwał się przede wszystkim flagą narodową (niebiesko-żółtą) oraz niebieskim sztandarem z trójzębem, którego centralną część stanowił miecz (została ona oficjalnie zatwierdzona dopiero w 1964 roku).
Przed wojną i w jej trakcie OUN współpracował z III Rzeszą. W 1940 roku w organizacji doszło do rozłamu. Stepan Bandera przeciwstawił się dowodzącemu od 1938 roku Andrijowi Melnykowi. W wyniku tego powstały dwie frakcje: OUN-M oraz OUN-B (zwana rewolucyjną). Ta pierwsza pozostała przy współpracy z Niemcami, natomiast druga, poza sporadycznymi przypadkami, z niej zrezygnowała.
Aby odróżnić się od melnykowców, OUN-B podczas zgromadzenia w Krakowie w kwietniu 1941 przyjął flagę organizacyjną oraz herb w barwach czerwono-czarnych. Jednocześnie w symbolice zrezygnowano z używania tryzuba z mieczem i powrócono do jego pierwotnej formy. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że za barwy narodowe cały czas uważano żółty i niebieski. Natomiast czerwony i czarny stanowiły kolory rewolucyjne przedstawiające krew i ziemię. Flagi w jednych i drugich kolorach był chętnie używane podczas manifestacji patriotycznych w okresie II Wojny Światowej. Więcej o historii oraz ideologii ukraińskich nacjonalistów, a także o postaci Stepana Bandery można przeczytać w jednym z naszych artykułów.
Czerwono-czarne barwy w UPA
W październiku 1942 roku utworzono Ukraińską Powstańczą Armię, zbrojne ramię OUN-B. Prowadziła ona walki z oddziałami polskiego podziemia, Niemcami oraz ZSRR. Dopuściła się licznych zbrodni na Polakach, które dotykały czasem także samych Ukraińców. Od lutego 1943 do lutego 1944 roku UPA przeprowadziła ludobójstwo na narodzie polskim na terenach Wołynia. W tym okresie śmierć poniosło od 50 do nawet 100 tysięcy osób.
UPA nie posiadała swojej oficjalnej flagi. Bojownicy najchętniej korzystali z flagi narodowej, jednak barwy OUN-B zajmowały ważne miejsce. Podczas uroczystości (np. zaprzysiężenia do UPA) korzystali oni zarówno z jednej, jak i drugiej flagi naraz. Odznaczenia nadawane bojownikom zazwyczaj miały kolor czerwony i czarny. Barwy te używane były też na pocztówkach i innych materiałach graficznych UPA. Występowały też w licznych pieśniach i wierszach ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego.
Po wojnie
Po wojnie niedobitki OUN i UPA wciąż prowadziły działalność partyzancką do lat 50. Większość ukraińskich nacjonalistów przebywała już za granicą, gdzie doszło między nimi do licznych podziałów. Sam Stepan Bandera z częścią członków OUN-B prowadził działania z terytorium Niemiec, ze wsparciem wywiadu brytyjskiego. Radziecki agent zdołał zamordować Banderę w 1959 roku. Resztki organizacji nacjonalistycznych przetrwały na emigracji do 1991 roku i uzyskania niepodległości przez Ukrainę. Przez cały ten czas pielęgnowały symbolikę OUN, wykorzystując kolory czerwony i czarny w swojej działalności.
W popkulturowej świadomości Ukraińców barwy te pojawiły się za sprawą piosenki „Dwa Kolory” napisanej w 1964 roku. Skomponował ją Ołeksandr Biłasz do wiersza Dmytra Pawłyczki. Utwór opowiada o kobiecie, której przez drogę życiową towarzyszą kolory czerwony i czarny. Pierwszy ma symbolizować miłość, a drugi smutek. Autorom barwy te kojarzyły się z dzieciństwem i tradycyjnymi wyszywankami. Radziecka cenzura, widząc w tych kolorach powiązanie z symboliką OUN, zakazała emisji piosenki w radiu. Mimo to towarzyszyła ona kolejnym pokoleniom Ukraińców.
Czerwono-czarne barwy współcześnie
Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku liczne ugrupowania zaczęły odwoływać się do tradycji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i uważały się za jej spadkobierców. Jednym z pierwszych był założony w 1992 roku przez powracających z emigracji członków OUN-B Kongres Ukraińskich Nacjonalistów. Prezentuje on nacjonalistyczne poglądy i opowiada się za silnym państwem narodowym. Do tradycji OUN i UPA odwołuje się również Prawy Sektor. Chociaż jego członkowie stanowią młodsze pokolenie ukraińskich nacjonalistów i nie są bezpośrednio związani z emigracyjnymi odłamami OUN. Opowiadają się również za współpracą z Polską.
Obie partie odwołują się do czerwono-czarnej symboliki, stosując ją w herbach i flagach organizacyjnych. Jednocześnie stanowią one niewielką część ukraińskiej sceny politycznej. Żadna z nich nie ma swoich przedstawicieli w Radzie Najwyższej Ukrainy. Inna radykalna partia, Ogólnoukraińskie Zjednoczenie „Swoboda”, stosuje ukraińskie barwy narodowe, jednocześnie uznając bojowników UPA i członków OUN za ukraińskich bohaterów narodowych.
Dla współczesnych Ukraińców flagi czerwono-czarne stanowią przede wszystkim symbol walki rewolucyjnej. Kolor czerwony symbolizuje krew przelewaną za wolność, a czarny ukraińską ziemię, o którą walczą bohaterowie. Jak można się domyślać, ma to szczególny wydźwięk teraz, w czasie rosyjskiej inwazji.
Barwy czerwono-czarne znajdziemy również w wielu lokalnych symbolach, nieodwołujących się wprost do ukraińskiego nacjonalizmu. Widnieją na przykład na fladze obwodu iwanofrankiwskiego.
Podsumowanie
Stosowanie barw czerwono-czarnych na przestrzeni ukraińskiej historii jest zagadnieniem złożonym. Nie zawsze miały one negatywne konotacje. Jednak stosowanie ich przez bojowników UPA i członków OUN-B kładzie się na nich długim cieniem. Współcześnie Ukraińcy kojarzą je głównie z walką rewolucyjną o niepodległość kraju. Jednak wiele organizacji radykalnych, chociaż w większości o niewielkim znaczeniu, korzysta z nich, prezentując jednocześnie poglądy rasistowskie i ksenofobiczne.
Stosowanie flag czerwono-czarnych jako odwołania do działalności organizacji odpowiedzialnych za masowe zbrodnie budzi moralny opór. Ostateczną ocenę jako redakcja pozostawiamy jednak naszym Czytelnikom. Mamy nadzieję, że niniejszy artykuł pozwoli na lepsze zrozumienie całego kontekstu i zwiększenie świadomości dotyczącej tego zagadnienia. Na koniec warto zaznaczyć, że dopatrywanie się w każdym miejscu promowania barw OUN/UPA jest działaniem zahaczającym o absurd. W końcu zestawienie tych kolorów może pojawiać się w najróżniejszych kontekstach. Dopisywanie ich na siłę do antypolskiego spisku wpisuje się w szeroko kolportowane narracje rosyjskiej propagandy.
Źródła
Encyklopedia PWN: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kozacy-rejestrowi;3926697.html
Britannica: https://www.britannica.com/biography/Ilya-Yefimovich-Repin
Archiwa Muzeum Ukraińskiego w Clevland: https://web.archive.org/web/20090324034224/http://www.umacleveland.org/embroidery.htm
Traditions.in.ua: https://traditions.in.ua/zvychai-ta-obriady/obriadova-symvolika/318-symvolika-koloriv-pysanky
„Plast. Ukrainian Scouting, a Unique Story”, autor Orest Subtelny: https://diasporiana.org.ua/wp-content/uploads/books/24845/file.pdf
Історична правда: https://www.istpravda.com.ua/articles/2013/10/18/138044/
Dzieje.pl: https://dzieje.pl/aktualnosci/organizacja-ukrainskich-nacjonalistow oraz https://dzieje.pl/aktualnosci/75-lat-temu-powstala-upa-formacja-ktora-dopuscila-sie-masowych-zbrodni-na-polakach
„Myśl polityczna Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w drugiej połowie lat trzydziestych wbświetle nowych dokumentów”, autor Marek Wojnar: https://rcin.org.pl/Content/153574/WA303_186818_A453-SzDR-55-2_Wojnar.pdf
Songs.in.ua: https://songs.in.ua/dva-kolyory/
Instytut Historii Ukrainy: http://resource.history.org.ua/cgi-bin/eiu/history.exe?&I21DBN=EIU&P21DBN=EIU&S21STN=1&S21REF=10&S21FMT=eiu_all&C21COM=S&S21CNR=20&S21P01=0&S21P02=0&S21P03=TRN=&S21COLORTERMS=0&S21STR=Kun
Rada Najwyższa Ukrainy: http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/radan_gs09/ns_zal_frack
Fake Hunter: https://fakehunter.pap.pl/raport/e2213689-674c-434b-b06e-cdabec9c0020
Ukraińskie Towarzystwo Heraldyczne: http://uht.org.ua/ua/part/terytot/oblasti/#ifr
Zdjęcia
Вишивана Україна. Мапа вишита луганськими майстринями by Qypchak, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
Прапор ОУН — синє прямокутне полотнище з емблемою ОУН. Використовувався з 1930-х рр., остаточно затверджений V ВЗУН у 1964 р. 1993 р. зареєстрований у Міністерстві юстиції України by Alex Tora, CC BY 3.0 via Wikimedia Commons
Євромайдан у Києві 1 грудня 2013 року by Antanana, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
Золотий хрест бойової заслуги УПА 1 класу by Pidpilnyk, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons
