Kwestia szczepień oraz tego, czy są przymusowe, stała się jednym z tematów polskiej kampanii prezydenckiej 2025. Wprowadzanie do debaty tego tematu jest związane ze strategiczną walką o głosy określonych grup wyborców. W swoich wypowiedziach część polityków stawiała znak równości pomiędzy szczepieniami obowiązkowymi a przymusowymi, nie rozróżniając tych dwóch zupełnie różnych od siebie pojęć. Pierwsze odnosi się do aktualnego i co roku aktualizowanego kalendarza szczepień. Drugie do użycia środków przymusu bezpośredniego w celu poddania pacjenta leczeniu – są to jednak praktycznie tylko przypadki indywidualne i na populacyjną skalę zostały zastosowane tylko raz, w 1963 roku.
Kwestia szczepień stała się jednym z tematów polskiej kampanii prezydenckiej 2025. Pojawiła się m.in. w programie wyborczym Sławomira Mentzena, który deklarował, że jako prezydent „zakończy proceder odbierania dzieci rodzicom i przymus szczepień”. Sprzeciw wobec „bezprawnej segregacji ludzi, dyskryminacji sanitarnej i przymusu szczepień” pojawił się również w programie Grzegorza Brauna.
Temat stał się głośny również za sprawą wypowiedzi innego kandydata, Karola Nawrockiego, która wywołała kontrowersje. Podczas wizyty w Lublińcu Nawrocki stwierdził:
Jestem przeciwko przymusowym szczepieniom, szczególnie ludzi dorosłych, ale także przeciwko przymusowym szczepieniom dzieci, z wyłączeniem tylko tych chorób, które są zagrożeniem generalnym dla populacji.
Druga część powyższej wypowiedzi jest jednak nieprecyzyjna i może wprowadzać odbiorców w błąd. W Polsce szczepienia na choroby będące zagrożeniem dla populacji są szczepieniami obowiązkowymi, ale nie przymusowymi.
Sprzeczna wypowiedź Karola Nawrockiego stała się tematem wpisów w mediach społecznościowych.
Szczepienie przymusowe a obowiązkowe
Pomiędzy szczepieniami przymusowymi a obowiązkowymi występuje znaczna różnica. Pisaliśmy już o tym w innym artykule.
W polskim kalendarzu szczepień mamy szczepienia obowiązkowe. Polski system szczepień jest regulowany przez Ustawę z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Rozporządzenia Ministra Zdrowia oraz komunikaty Głównego Inspektora Sanitarnego. W 2025 roku obowiązkowe szczepienia obejmują 14 chorób zakaźnych, z czego 12 dotyczy wszystkich dzieci, a 2 – wyłącznie grup ryzyka.
Obowiązkowe szczepienia ochronne obejmują:
- Choroby powszechne: gruźlica, wirusowe zapalenie wątroby typu B, błonica, tężec, krztusiec, poliomyelitis, haemophilus influenzae typu B, pneumokoki, odra, świnka, różyczka, rotawirusy.
- Choroby grup ryzyka: ospa wietrzna (dla dzieci z zaburzeniami odporności) i wścieklizna (poekspozycyjnie dla osób pogryzionych).
Szczepienia obowiązkowe są wymieniane w aktualizowanym każdego roku Programie Szczepień Ochronnych.
Szczepienia te nie są jednak przymusowe.
Czym się różni przymus od obowiązku? W dużym uproszczeniu – nikt nie zmusi nas do przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego. Na osoby uchylające się od tego obowiązku może zostać nałożona sankcja o charakterze administracyjnym, np. kara pieniężna, od której przysługuje odwołanie. Nikt jednak za pomocą siły fizycznej nie może zmusić takiej osoby do szczepienia.
Szczepienie przymusowe oznacza natomiast, że dopuszczone jest zastosowanie środka przymusu bezpośredniego polegającego na przytrzymywaniu, unieruchomieniu lub przymusowym podaniu szczepionki osobie, która odmawia jej przyjęcia. W Polsce tylko raz zastosowano przymus szczepień – w czasie epidemii ospy prawdziwej we Wrocławiu w 1963 roku. Przymusowe leczenie może zostać również zastosowane w określonych sytuacjach wobec indywidualnych pacjentów, także w przypadku szczepień, jeżeli zachodzi przesłanka zagrożenia zdrowia i życia pacjenta lub jego otoczenia.
Rozróżnienie obydwu pojęć można znaleźć na stronie Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego:
Szczepienie obowiązkowe nie jest równoznaczne ze szczepieniem przymusowym – zdarza się, zwłaszcza w przekazie medialnym, że pojęcia te są utożsamiane. Na podstawie art. 36 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi możliwe jest zastosowanie szczepień przymusowych, ale tylko w stosunku do osoby, u której podejrzewa się lub rozpoznaje chorobę szczególnie niebezpieczną i wysoce zakaźną („łatwo rozprzestrzeniająca się, o wysokiej śmiertelności, powodująca szczególne zagrożenie dla zdrowia publicznego i wymagająca specjalnych metod zwalczania, w tym cholera, dżuma, ospa prawdziwa, wirusowe gorączki krwotoczne”), nie dotyczy to więc realizacji szczepień obowiązkowych, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1b i w art. 17 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.
Konsekwencje odmowy szczepień obowiązkowych
Szczepienia mają dwa główne cele. Po pierwsze mają zapewnić maksymalną ochronę przed zachorowaniem na groźne choroby zakaźne. Po drugie mają wyeliminować występowanie poszczególnych chorób zakaźnych w społeczeństwie.
Zgodnie z art. 115 Kodeksu Wykroczeń uchylanie się od obowiązku szczepień podlega karze grzywny do 1500 zł albo karze nagany. Odmowa obowiązkowych szczepień stwarza zagrożenie epidemiczne. Im więcej jest osób niezaszczepionych na daną chorobę, tym bardziej wzrasta ryzyko powrotu chorób zakaźnych, które wygaszono. W przeciągu 5 lat (2019–2023) liczba uchyleń od szczepień obowiązkowych zwiększyła się w Polsce prawie dwukrotnie – z 48,6 tys. w 2019 roku do 87,3 tys. w 2023 roku.
Przykładem powracającej, wysoce zakaźnej choroby wirusowej zdolnej do wywoływania epidemii jest odra. Według Światowej Organizacji Zdrowia i UNICEF w 2024 roku liczba przypadków odry w regionie europejskim podwoiła się, osiągając najwyższy poziom od ponad 25 lat. Ponad 40% z 127 350 zgłoszonych przypadków dotyczyło dzieci poniżej 5. roku życia. Główną przyczyną wzrostu zachorowań jest rozpowszechnianie dezinformacji na temat szczepień prowadzące do spadku wyszczepialności. WHO podkreśla, że w wielu krajach poziom wyszczepienia populacji wciąż nie wrócił do stanu sprzed pandemii. W ostatnich miesiącach z przypadkami odry zmagały się także Stany Zjednoczone. Odnotowano tam pierwsze od dekady zgony na tę chorobę.
Podsumowanie
Temat szczepień w kampanii prezydenckiej 2025 odzwierciedla szersze podziały ideologiczne w polskim społeczeństwie. Wykorzystuje się go w walce o głosy określonych grup wyborców.
W dalszym ciągu błędnie używa się pojęcia szczepień przymusowych. W polskim kalendarzu szczepień mamy szczepienia obowiązkowe. Pomiędzy szczepieniami przymusowymi a obowiązkowymi występuje znaczna różnica i nie należy używać tych pojęć zamiennie.
Źródła
Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi
Ministerstwo Zdrowia: Program szczepień ochronnych (PSO)
Ministerstwo Zdrowia: Szczepienia obowiązkowe i zalecane
Szczepienia.info: Jaka jest liczba uchyleń dotyczących szczepień obowiązkowych?
Szczepienia.info: Zagadnienia prawne dotyczące szczepień
Prawo.pl: Unikanie obowiązkowego szczepienia to wykroczenie
Reuters: European measles cases doubled in 2024 after vaccinaton levels fell post-COVID
Reuters: Measles cases in Texas, New Mexico rise by 28 in five days as outbreak spreads
Gazeta.pl: Zapytano Nawrockiego o likwidację obowiązkowych szczepień. Jest za, a nawet przeciw
System Informacji Prawnej LEX: Przymus leczenia i inne interwencje medyczne bez zgody pacjenta
