W mediach społecznościowych krążą informacje, jakoby białe krzyże malowane na ukraińskich pojazdach wojskowych były nawiązaniem do nazistowskich oznaczeń czołgów w trakcie II Wojny Światowej. Narracja ma na celu wzbudzanie niechęci do ukraińskiego wojska i jest zgodna z promowaną już od lat przez Kreml propagandą, jakoby w Kijowie rządzili naziści. Brak jest jednak dowodów na takie twierdzenia, a analiza wskazuje, że oznaczenia mogą mieć głębszy, historyczny sens. Jednak, jak przyznali sami Ukraińcy, sporadyczne przypadki użycia innego typu oznaczenia, czyli Balkenkreuzów miały miejsce. Potwierdzają to również zdjęcia i nagrania z pola walki. Czym jednak się różnią oba krzyże?
Brak dowodów
Więcej o naszym systemie oceniania:Szczególnie chętnie narrację o nazistowskich inspiracjach w oznaczaniu pojazdów promowały konta znane z szerzenia prorosyjskiej propagandy. Jako przykład posłużyć może konto Olej w Głowie na Telegramie. Podobne treści znajdziemy również na polskojęzycznym Twitterze. Analogiczny przekaz jest widoczny w tym samym medium także w języku angielskim.
Symbolika równoramiennego krzyża w Ukrainie
Najważniejszym częścią powyższego zagadnienia jest to jakie biały, równoramienny krzyż ma znaczenie dla Ukraińców. To tutaj może się kryć odpowiedź na zagadkę czemu sztab Sił Zbrojnych Ukrainy zdecydował się na wykorzystanie tego właśnie symbolu. Nie ma żadnych dowodów na to, by ukraińskie białe krzyże pochodziły od oznaczeń stosowanych przez Wehrmacht.
Logistyka i pragmatyzm
Warto na samym początku zaznaczyć, że nawet jeżeli za tym oznaczeniem kryje się głębsze znaczenie, to fakt wyboru takiego, a nie innego kształtu, wynika najprawdopodobniej z czynników związanych z logistyką. Równoramienny krzyż jest bardzo prostą do namalowania formą i nie wymaga większego wysiłku. Biała farba jest ogólnodostępna, a zatem można w łatwy i szybki sposób zorganizować jej duże ilości. Znak ten sprzyja również błyskawicznej i łatwej identyfikacji pojazdów, co kluczowe jest podczas ofensywy i nie tylko. Również wystarczająco różni się od rosyjskich oznaczeń („V”, „Z”, „O”), by nie dochodziło do pomyłek. W trakcie wojny pragmatyzm jest niezwykle istotny, więc może być główną przyczyną wyboru takiego oznaczenia przez sztab Sił Zbrojnych Ukrainy.
Znaczenie historyczne
Równoramienny krzyż jest istotną częścią symboliki państwa ukraińskiego, pochodzi on z czasów kozackich. Był on elementem herbu założyciela pierwszej kozackiej Siczy, Dymitra Wiśniowieckiego, zwanego Bajdą, herbu Korybut. Znajdował się na chorągwi Siczy Zaporoskiej w postaci białego, równoramiennego krzyża, którego ramiona rozszerzają się na końcach.
Bardzo podobny krzyż możemy zobaczyć również na chorągwi kozackiej z połowy XVII wieku. Została ona zdobyta przez hetmana Janusza Radziwiłła w 1651 roku.
Równoramienny krzyż był również elementem odznaczenia jakie otrzymywali żołnierze Ukraińskiej Republiki Ludowej za udział w I pochodzie zimowym na przełomie 1919 i 1920 roku. Odbył się on pod dowództwem Mychajło Omelianowycza-Pawlenki, a jego celem było przejście na tyły Armii Czerwonej, by rozpocząć tam działania partyzanckie. Oddziały odniosły sukces, a cały przemarsz jest ważnym elementem historii Ukrainy. Tutaj zobaczyć można jak wygląda wspomniane odznaczenie.
Krzyż kozacki w godłach ukraińskich instytucji
Równoramienny krzyż ma też powszechne zastosowanie w symbolach różnych instytucji na terytorium Ukrainy. Krzyż kozacki (równoramienny z rozszerzającymi się ramionami na końcach) używany jest między innymi w herbie Ministerstwa Obrony Ukrainy, Sił Zbrojnych, Wojsk Lądowych, Marynarki Wojennej oraz Sił Powietrznych. Jest więc on silnie powiązany z symboliką wojskową. Nie powinno więc dziwić, że jego uproszona wersja umieszczana jest na pojazdach należących do Sił Zbrojnych Ukrainy.
Oznaczenia pojazdów Wehrmachtu
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że narracja o białych krzyżach szerzona na Telegramie, nie odnosi się dokładnie do tego samego krzyża (Balkenkreuz), który prezentowała rosyjska ambasada. Dlatego też omówimy kiedy wojska niemieckie używały konkretnych oznaczeń i jaki kontekst historyczny mają powielane zdjęcia z II Wojny Światowej.
Białe krzyże
Jak wyjaśnialiśmy wcześniej wątpliwe jest, by wojska ukraińskie używały białego krzyża w nawiązaniu do oznaczeń na niemieckich czołgach. Prawdopodobnie powiązanie jest niezamierzone, a użycie tego znaku przez Wehrmacht trwało bardzo krótko i nie jest powszechnie znane w ogólnej świadomości, w przeciwieństwie do Balkenkreuza, który jednoznacznie kojarzony jest z Wehrmachtem. Istnieje wiele poszlak, że biały krzyż został wykorzystany ze względu na konotacje historyczne, sięgające znacznie głębiej, niż II Wojna Światowa. Co zostało omówione powyżej. Twierdzenia o rzekomych nazistowskich korzeniach symbolu zgrywają się z narracjami propagandowymi kreowanymi przez Kreml.
We wpisie na Telegramie, udostępnionym przez konto Olej w Głowie, możemy zobaczyć zdjęcie niemieckiego czołgu, za którym kryje się piechota. Jak twierdzi autor posta, zdjęcie pochodzi z Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.
W rzeczywistości, nie jest to prawda. Fotografia została zrobiona podczas walk o Warszawę we wrześniu 1939 roku. Widzimy na niej żołnierzy Wehrmachtu, którzy wykorzystują czołg Panzerkampfwagen II jako osłonę. W pełni białe krzyże malowane były na pojazdach niemieckich tylko podczas egzekucji planu Fall Weiss (tłum. Wariant Biały), czyli inwazji III Rzeszy na Polskę. Poniżej prezentujemy także inny przykład jego użycia we wrześniu 1939 roku. W późniejszych etapach wojny, niemieckie wojska lądowe, zaczęły używać Balkenkreuz, rezygnując z jednokolorowego, białego krzyża. Można to zobaczyć na drugiej z poniższych fotografii, która pochodzi z inwazji na Francję w maju 1940 roku (plan Fall Gelb – tłum. Wariant Żółty).
Wielka Wojna Ojczyźniana
Określenie Wielka Wojna Ojczyźniana, które używane jest do szerzenia omawianych narracji, odnosi się do wojny między III Rzeszą i ZSRR (czerwiec 1941 – maj 1945). Jest ono stosowane przede wszystkim przez historiografię rosyjską i ma silny wymiar propagandowy. Wskazywałoby to na fakt, że powielane treści powiązane są z propagandą kremlowską.
Termin Wielka Wojna Ojczyźniana został utworzony przez radziecką propagandę na podstawie określenia jakiego używano wobec inwazji Napoleona na Rosję w 1812 roku (Wojna Ojczyźniana). Całe zagadnienie dokładnie wyjaśnił dr hab. Grzegorz Berendt, prof. nadzwyczajny Uniwersytetu Gdańskiego i dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku podczas swojego wywiadu dla magazynu Wprost:
„Poza Rosją, powszechnie w historiografii przyjmuje się, że II Wojna Światowa rozpoczęła się we wrześniu 1939 r., wraz z atakiem Niemiec, na Polskę. Ten termin nie jest wygodnym okresem w rosyjskiej narracji historycznej, gdyż 17 września do ataku na Polskę przyłączyli się Sowieci. Sięgnięto więc do agresywnych działań III Rzeszy wobec Związku Sowieckiego, zapoczątkowanych 22 czerwca 1941 r. Termin Wielkiej Wojny Ojczyźnianej został ukuty przez sowiecką propagandę po to, aby ten zgnębiony naród – a dokładnie wielonarodowe społeczeństwo – spróbować zjednoczyć pod jednym sztandarem, tj. hasła „ojczyzna”. Umiłowaniem ojczyzny chciano przykryć pamięć o zbrodniach, dokonanych przez bolszewików na własnym społeczeństwie od jesieni 1917 r. aż do lata 1941 r., a jednocześnie zatrzeć konflikty narodowościowe.”
W większości prawda
Więcej o naszym systemie oceniania:Co jest prawdą?
Dowody wizualne wskazują jednoznacznie, że żołnierze ukraińscy malują Balkenkreuz na swoich pojazdach.
Co jest fałszem?
Balkenkreuz nie jest oficjalnym oznaczeniem Sił Zbrojnych Ukrainy. Malowanie go na pojazdach jest przede wszystkim indywidualną inicjatywą poszczególnych żołnierzy i nie jest zgodne z ukraińskimi regulaminami.
Ambasada Rosji a Balkenkreuz
Cała narracja o krzyżach Wehrmachtu została wygenerowana przez ambasadę Rosji w Wielkiej Brytanii. W swoim tweecie umieściła ona zdjęcie z II Wojny Światowej. Najprawdopodobniej pochodzi ono z Operacji Barbarossa, czyli inwazji III Rzeszy na ZSRR. Możemy na nim zaobserwować czołg Panzerkampfwagen III wraz z siedzącą na nim załogą. Na drugim zdjęciu ambasada prezentuje fotografię ukraińskiego czołgu. Faktycznie znajdujące się na nim oznaczenie przypomina to na niemieckiej maszynie.
Omawiany krzyż występował w kilku wersjach, a wzorowany był on na oznaczeniach Luftwaffe. Jego najsłynniejsza forma to równoramienny, czarny krzyż z białą obwódką, nie zachodzącą na jego końce. To właśnie ta wersja oznaczenia, a nie w pełni biała, była używana podczas Operacji Barbarossa (inwazja na ZSRR) i w późniejszych etapach wojny. Przykład możemy zobaczyć na poniższym zdjęciu.
Przyglądając się jednak krzyżowi widniejącemu na ukraińskim czołgu, szybko możemy zwrócić uwagę na jakiego rodzaju powierzchni się znajduje. Nie jest on namalowany na materiale jednolitym, a na kostkach pancerza reaktywnego. Między nimi znajdują się wyraźne przerwy, co uniemożliwia namalowanie jednolitego oznaczenia. Na innych powierzchniach, krzyż jest po prostu całkowicie biały, bez żadnych ozdobników. Dopatrywanie się Balkenkreuza na pojazdach ukraińskich sił zbrojnych wymaga sporej dozy złej woli i wskazuje na próbę dyskredytacji żołnierzy naszego wschodniego sąsiada. Świetnym przykładem będzie poniższe zdjęcie na którym ewidentnie widać jaki wpływ na malowanie krzyża ma powierzchnia, gdzie się go umieszcza.
Przypadki użycia Balkenkreuza przez Ukraińców
Niestety w kilku innych przypadkach nie da się faktu dopatrywania Balkenkreuza zrzucić tylko na złą wolę w interpretacji zdjęć. O ile w przypadku ambasady rosyjskiej manipulacja jest ewidentna, tak w innych przypadkach ciężko jest znaleźć inne wytłumaczenie. W mediach społecznościowych krąży co najmniej kilkanaście fotografii i filmów przedstawiających ukraińskie pojazdy wojskowe z namalowanymi krzyżami Wehrmachtu.
Poniżej przedstawiamy kilka przykładów:
- Zdobyczny BMP-3, który pojawia się w co najmniej kilku materiałach z frontu;
- BTR-82A, również zdobyty na Rosjanach;
- Czołg T-72;
- Armata samobieżna 2S7 Pion.
Należy w tym miejscu ponownie zaznaczyć, że dominująca liczba materiałów przedstawiająca Balkenkreuza na ukraińskich pojazdach pojawiła się po pierwotnej publikacji niniejszego artykułu. W momencie jego pisania (druga połowa września 2022 roku) oskarżenia o malowanie krzyża Wehrmachtu pochodziły właściwie tylko ze zmanipulowanych przekazów generowanych przez rosyjskie ośrodki wpływu. Nie jest wykluczone, że umieszczanie tego oznaczenia było odpowiedzią na kremlowską propagandę i formą trollingu ze strony Ukraińców.
Reakcja ukraińskiego dowództwa
W lutym 2023 roku fotograf Reutersa zrobił dwa zdjęcia ukraińskim czołgom podczas ćwiczeń, na których widniały Balkenkreuze. Identyfikacja oznaczeń jest jednoznaczna i w tym przypadku nie było mowy o nadinterpretacji. Ukraińcy na swoich pojazdach zastosowali krzyż Wehrmachtu. Czeski portal Novinky wysłał zapytanie do ukraińskich sił zbrojnych w sprawie incydentu. Po przeprowadzeniu śledztwa Ukraińcy wskazali, że faktycznie sytuacja miała miejsce i była indywidualną inicjatywą jednego żołnierza. Dowództwo nakazało usunięcie nieregulaminowych oznaczeń z pojazdów.
Nie wiadomo natomiast, jak sytuacja wyglądała z innymi tego typu przypadkami. Wydaje się, że ukraińscy dowódcy raczej przymykali oko na malowanie Balkenkreuzów przez podwładnych. Faktem jest jednak, że najwięcej tego typu zdjęć pochodzi z jesieni 2022 oraz zimy 2022/23. W kolejnych miesiącach liczba publikowanych fotografii przedstawiających krzyże Wehrmachtu na ukraińskich pojazdach stała się sporadyczna. Nie jesteśmy jednak w stanie określić, czy ukraińskie dowództwo podjęło jakieś działania w tej sprawie. Cała sytuacja spotkała się z krytyką również w samej Ukrainie, gdzie zwracano uwagę na to, by jednoznacznie potępiać użycie symboli kojarzących się z nazizmem.
Symbolika nazstowska w armiach świata
Należy jednak zwrócić uwagę na to, że afery związane z użyciem symboli nazistowskich przez żołnierzy wybuchały wielokrotnie w przeszłości w siłach zbrojnych na całym świecie. Oznaczenia używane przez Wehrmacht oraz Waffen-SS kojarzą się z siłą i skuteczną machiną wojenną. Dlatego niektórzy wojskowi chętnie je wykorzystują w symbolice swoich oddziałów czy jako indywidualne oznaczenia, mające wyróżnić danego żołnierza. Użycie tego typu oznaczenia niekoniecznie wskazuje na to, że dana osoba popiera poglądy nazistowskie, nie zmienia to jednak faktu, że wykorzystanie tego typu symboli należy jednoznacznie potępiać.
Afera tego typu wybuchła między innymi w armii amerykańskiej w 2012 roku, kiedy to żołnierze USMC pozowali do zdjęcia z symbolem SS (podwójna runa sig). W 2017 roku w koszarach Bundeswehry znaleziono przedmioty z nazistowskimi emblematami. Niemiecka armia wielokrotnie zresztą zmagała się z tego typu zdarzeniami w ubiegłej dekadzie. W 2018 roku w Australii wybuchł skandal, gdy dziennikarze dotarli do zdjęcia z 2007 roku, na którym widoczna jest znacznych rozmiarów flaga III Rzeszy umieszczona na pojeździe australijskiego wojska. To, co łączy wszystkie powyższe zdarzenia, to jednoznaczna i zdecydowana reakcja władz poszczególnych państw, które po przeprowadzeniu śledztw wyciągnęły konsekwencje wobec osób odpowiedzialnych.
Jest jednak państwo, które w żaden sposób nie reaguje na użycie symboli nazistowskich wśród swoich żołnierzy. Rosyjscy wojskowi wielokrotnie prezentowali autorytarne symbole. W kwietniu 2022 roku bojownik tak zwanej Donieckiej Republiki Ludowej odbierał medal, nosząc na swoim mundurze nazistowskie oznaczenia. 21 kwietnia 2022 roku rosyjscy żołnierze świętowali także urodziny Hitlera. W maju tego roku natomiast słuchali koncertu neonazistowskiego zespołu muzycznego.
Jednostką, której członkowie jednoznacznie odwołują się do symboliki i ideologii nazistowskiej, jest Grupa Rusicz. Bojownicy tego oddziału oskarżani są o liczne zbrodnie wojenne w Ukrainie oraz Syrii. Założyciel i dowódca grupy, Aleksiej Michałkow, sam siebie określa nazistą. Władze rosyjskie w żaden sposób nie reagują na incydenty z udziałem symboliki nazistowskiej, jednocześnie finansując i przekazując broń grupom paramilitarnym o radykalnym charakterze.
Podsumowanie
Równoramienny, biały krzyż ma długą tradycję użycia w wojskach ukraińskich, sięgającą jeszcze czasów kozackich. Nie ma więc nic szczególnie dziwnego, że z tego powodu, a także z czystego pragmatyzmu, takie, a nie inne oznaczenie zostało zastosowane przez Ukraińców podczas ofensywy charkowskiej. Ciężko dopatrywać się tutaj rzeczywistego powiązania tego oznaczenia z symboliką nazistowską.
Istnieją jednak niezbite dowody na to, że żołnierze ukraińscy malowali na swoich pojazdach Balkenkreuz. Były to indywidualne inicjatywy pojedynczych żołnierzy, a sytuacje tego typu nie wydają się być częste. W jednym przypadku dowództwo ukraińskie jednoznacznie zareagowało na tego typu zdarzenie. Nowych zdjęć z użyciem Balkenkreuza jest coraz mniej, jednak ciężko wskazać przyczyny tego stanu rzeczy. Być może ze względu na kontrowersje ukraińskie dowództwo postanowiło przedsięwziąć kroki w celu poprawy sytuacji.
Źródła
Internet Encyclopedia of Ukraine: http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkpath=pages%5CZ%5CA%5CZaporizhiaThe.htm oraz http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkpath=pages%5CW%5CI%5CWintercampaigns.htm
The New York Times: https://www.nytimes.com/2016/11/10/arts/design/museum-of-the-second-world-war-in-poland-debate.html
Wprost: https://historia.wprost.pl/10711834/czym-jest-wielka-wojna-ojczyzniana-prof-berendt-tlumaczy.html
The Kyiv Independent: https://kyivindependent.com/illia-ponomarenko-why-some-ukrainian-soldiers-use-nazi-related-insignia/
The Guardian: https://www.theguardian.com/world/2012/feb/09/us-military-marines-nazi-ss-flag-photo
The Washington Post: https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2017/05/09/the-german-military-has-a-nazi-problem/
Business Insider: https://www.businessinsider.com/russia-fighter-neo-nazi-symbols-medal-kill-ukraine-nationalist-2022-4?IR=T
Vice: https://www.vice.com/en/article/n7engq/russia-neo-nazi-band-russkiy-styag
UnHerd: https://unherd.com/thepost/rusich-russias-neo-nazi-militia-with-broader-ambitions/
Radio Free Europe Radio Liberty: https://www.rferl.org/a/russian-neo-nazis-fighting-ukraine/31871760.html
Zdjęcia
Bundesarchiv, Bild 146-1976-071-36 / CC-BY-SA 3.0
Bundesarchiv, Bild 101I-382-0248-33A / Böcker / CC-BY-SA 3.0
Bundesarchiv, Bild 101I-009-0882-04 / Schröter / CC-BY-SA 3.0
Mil.gov.ua / CC 4.0
commons.wikimedia.org / CC 3.0
Armémuseum / CC 4.0
