Poniższy tekst stanowi raport z projektu realizowanego w ramach Open Information Partnership – sieci niezależnych organizacji i indywidualnych partnerów skupiających się na walce z dezinformacją i jej przeciwdziałaniu. Nasza redakcja brała udział w pracach grupy roboczej OIP Gender Working Group, której praca koncentrowała się na analizie dezinformacji opartej na płci społeczno-kulturowej. 

Cel i opis projektu

Zjawisko dezinformacji (oraz wszelkich innych form fałszywych informacji) ma destruktywny wpływ na  bezpieczeństwo wewnętrzne i stabilność państwa (Belova i Georgieva 2018; Watts, Rothschild, i Mobius 2021), procesy i ład społeczny, porządek demokratyczny oraz na poszanowanie i ochronę praw człowieka (Colomina i in. 2021; Olan i in. 2022). Treści dezinformacyjne często dotyczą grup mniejszościowych, marginalizowanych i wykluczonych, co znajduje potwierdzenie zarówno w badaniach nad dezinformacją (Kuo i Marwick 2021), jak i działalnością organizacji factcheckingowych np. (FakeNews.pl 2023b, 2023a).

Dezinformacja oparta na płci kulturowej i tożsamości seksualnej (gender disinformation) coraz częściej rozumiana jest jako zjawisko immanentne. Wiąże się z globalnym wzrostem skrajnie prawicowych oraz antygenderowych ruchów społecznych i politycznych. Wykorzystywane narracje często oparte są na rolach społecznych, konstruktach męskości i kobiecości, wykluczeniu społecznym, łamaniu praw człowieka, stereotypach i uprzedzeniach. Narracje dezinformacyjne wykorzystują także, wewnętrzne podziały i napięcia społeczne.

Celem dezinformacji opartej płci kulturowej i tożsamości seksualnej jest ograniczenie sprawczości tych grup w życiu społecznym i politycznym, wzmacnianie uprzedzeń wobec tych grup oraz zakłócenie porządku demokratycznego i podział społeczeństwa. Dezinformacja oparta na płci kulturowej ma także wpływ na konkretne cele i działania polityczne (Disinfo.eu).

Migracje stanowią jedno z kluczowych wyzwań współczesności, odgrywając istotną rolę w kształtowaniu dynamiki społecznej, ekonomicznej i politycznej na całym świecie. Co widać szczególnie w przypadku Polski, która jest jednym z kluczowych celów rosyjskich działań dezinformacyjnych, co potwierdzają doniesienia polskich służb specjalnych i rządowych zajmujących się zwalczaniem dezinformacji (Polish Special Services 2022; Vox Ukraine 2023). Co więcej, kryzys na granicy polsko-białoruskiej stanowi element wojny hybrydowej (Filipec 2022; Polish Special Services 2022a; Zdanowicz 2023), której nieodłączną część stanowią kampanie dezinformacyjne.

Zjawisko migracji jest wielopoziomowe, niezwykle złożone i niejednorodne. Skuteczne zarządzanie tym zjawiskiem wymaga zintegrowanego podejścia, obejmującego współpracę międzynarodową, adekwatne polityki migracyjne oraz wsparcie dla integracji migrantów w nowych warunkach społecznych.

Celem projektu była odpowiedź na pytanie: w jaki sposób dochodzi do przecięcia treści dezinformacyjnych dotyczących płci kulturowej oraz migracji? Projekt miał charakter eksploracyjny, którego celem była identyfikacja, kategoryzacja oraz analiza treści dezinformacyjnych odnoszących się do kwestii migracji, oraz płci kulturowej.

Analizowane treści dezinformacyjne musiały zawierać w sobie obie kategorie, pozostające we wzajemnej relacji, tj. kwestie związane z płcią kulturową opisywać z perspektywy migracji lub kwestie migracyjne z perspektywy płci kulturowej.  

Tło przestrzeni informacyjnej

Analiza dezinformacji odnoszących się do grup mniejszościowych w Polsce, ze względu na uwarunkowania społeczno-polityczne ma szczególne znaczenie, zwłaszcza w kontekście migracji oraz płci kulturowej (ang. gender). Przy czym, poprzez płeć kulturową rozumie się zespół zachowań, norma, wartości oraz wymagań i oczekiwań przypisanych przez kulturę do każdej z płci. 

Pełnoskalowa inwazja wojsk Federacji Rosyjskiej na Ukrainę spowodowała powstanie nowych form solidarności wewnątrz polskiego społeczeństwa i wywołał niespodziewaną skalę pomocy wobec uchodźców z Ukrainy (Jastrzębiec-Witowska 2023). Jednocześnie, sytuacja na granicy polsko-białoruskiej opisywana jest jako przejaw wojny hybrydowej (Zdanowicz 2023). Tym samym, choć geograficznie jest to jeden obszar, kryzys na polskiej granicy odbywał się dwutorowo.

Na granicy polsko-białoruskiej kryzys obejmował nieeuropejskich migrantów o nieuregulowanym statusie. W rzeczywistości realna sytuacja migrantów na granicy pozostaje w dużej części niepoznana, a do mediów i opinii publicznej docierały informacje, które w znacznej części były nieweryfikowalne. Natomiast na granicy polsko-ukraińskiej kryzys dotyczył milionów uchodźców próbujących przekroczyć granicę. Według danych Straży Granicznej w 2022 roku granicę polsko-ukraińską przekroczyło 14.5 mln osób, natomiast w 2023 było to 15.9 mln (SG). Należy także zwrócić rolę na kształtowanie „obrazu granic” przez media, które to za pomocą odpowiedniego przekazu oraz narracji nadawały społeczny sens i znaczenie migracjom na obu granicach (Polynczuk-Alenius 2024).

Metodyka projektu

Na potrzeby tego raportu dezinformację rozumie się jako:

• Fałszywe lub wprowadzające w błąd treści, które były celowo rozpowszechniane przez określoną grupę polityczną (podmiot dający się przyporządkować politycznie, np. Kreml)
• Fałszywe lub wprowadzające w błąd treści, które pasowały do istniejących narracji powielanych przez określone grupy polityczne
• Treści oparte na weryfikowalnych źródłach, których przekaz jest celowo skonstruowany tak, by uzyskać konkretny efekt wpisujący się w narracje, cele i działania określonych podmiotów politycznych (np. Kremla). Dodatkowo przyjmuje się, że rozpowszechnianie dezinformacji może wynikać z ludzkiej ignorancji i niepewności lub ze złych standardów dziennikarskich. 

W celu zebrania danych do analizy wykonano kompleksowy monitoring mediów, obejmujący platformy społecznościowe: Facebook, X i Telegram, oraz wybrane portale informacyjne. Do monitorowania Facebooka wykorzystano narzędzie CrowdTangle. Treści na portalu X monitorowane były manualnie z wykorzystaniem zaawansowanych opcji wyszukiwania platformy. Wpisy na Telegramie monitorowane były poprzez wyszukiwarkę platformy w obrębie zidentyfikowanych wcześniej 20 prorosyjskich kanałów. Wyniki ograniczono do przedziału czasowego od stycznia 2022 do marca 2024 roku.

Treści były wyszukiwane przy pomocy poniższych słów kluczowych (oraz ich form koniugacyjnych): 500+, ciapaci, granica, gwałcić, gwałcić nasze kobiety, hebanowy, HIV, inżynierowie, islamizacja, Julki, kobiety z dziećmi, książę, liczba gwałtów, Medyka, migranci, młodzi Ukraińcy, multikulti, multikulturalizm, multikulturalny, murzyn, murzyni, nielegalni imigranci, nielegalsi, pobór, pomoc socjalna, porno, pornografia, prostytucja, prostytutka, Przemyśl, przesiedleńcy, przywileje, służba wojskowa, socjal, studenci, ubogacenie kulturowe, uchodźcy, Ukrainiec, Ukrainka, Ukraińcy, uprzywilejowany, w sile wieku, w wieku poborowym, zasiłki, żona.

Analiza zebranych danych

W ramach projektu rozpoznano 220 treści zgodnych z założeniami określonymi w metodyce. Zebrane treści poddane analizie jakościowej, w ramach której określono wzorce narracyjne oraz wyodrębniono kluczowe kategorie, które umożliwiły głębszą interpretację zebranych danych.

W ramach procesu kategoryzacji rozpoznano 32 wzorce narracyjne, które przydzielono do czterech głównych kategorii: bezpieczeństwo wewnętrzne, praca seksualna, zdrowie publiczne oraz role płciowe. Następnie, w każdej z głównych kategorii wyodrębniono podkategorię, co zestawiono w tabeli poniżej:

Bezpieczeństwo wewnętrzne

Do kategorii bezpieczeństwo wewnętrzne przypisano wszystkie narracje, które odnosiły się do ładu społecznego, bezpieczeństwa obywateli, porządku demokratycznego oraz stabilności państwa. Bezpieczeństwo wewnętrzne było kategorią, do której przyporządkowano najwięcej treści (116) oraz rozpoznano 12 wzorców narracyjnych:

1. Migranci są sprawcami przemocy seksualnej (60)
2. Migranci stanowią bezpośrednie zagrożenie dla porządku publicznego (25)
3. Polscy mężczyźni bronią stabilności państwa polskiego (12)
4. Rząd priorytetyzuje potrzeby migrantów względem własnych obywateli (7)
5. Przemoc seksualna migrantów jest tolerowana przez państwo (2)
6. Migranci doprowadzą do upadku europejskiej cywilizacji (2)
7. Ruchy feministyczne nie wspierają uchodźczyń z Ukrainy (2)
8. Aktywiści LGBT+ wspierają cele Kremla (2)
9. Migranci na granicy stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa (1)
10. Migranci mogą bezkarnie popełniać przestępstwa seksualne (1)
11. Mężczyźni powinni bronić kraju przed migrantami (1)
12. Migranci zagrożeniem dla tradycyjnej polskiej rodziny (1)

Migracje są przedstawiane jako czynnik prowadzący do wzrostu przestępczości, w tym przestępstw seksualnych, w szczególności gwałtów. W przestrzeni informacyjnej pojawiają się obawy, że napływ migrantów z nieeuropejskich kultur (przede wszystkim z państw afrykańskich oraz bliskiego wschodu) może prowadzić do wzrostu zachowań kryminalnych, w tym przypadków przemocy seksualnej. Obawy te były wzmacnianie przez narracje, które utożsamiały wysoką liczbę gwałtów z napływem imigrantów.

Przypisywanie migrantom odpowiedzialności za przemoc wobec kobiet przybierało różne formy, wykorzystując przy tym nieweryfikowalne zdjęcia i materiały wideo umieszczane bez kontekstu. Treści dezinformujące oparte są o tradycyjny system wartości, symboli i ról społecznych. Mężczyzn przedstawia się w roli obrońcy kobiet przed migrantami z nieeuropejskich kultur. Tym samym następuje połączenie myślowe pomiędzy patriarchalnym system społecznym i tezą o „zderzeniu cywilizacji”. Należy jednak zwrócić uwagę na przesunięcie zagrożenia z wnętrza do zewnętrza społeczeństwa, tzn. dyskusja o przemocy domowej, nierównościach pomiędzy płciami zostaje zastąpiona opowieścią o ogólnospołecznym zagrożeniu.

Role płciowe

Drugą z wyróżnionych kategorii narracyjnych były narracje, których kwestie dotyczące migracji zestawiono z rolami płciowymi. Za rolę płciową uznaje się zestaw zachowań, wyobrażeń oraz oczekiwań stawianych przez społeczeństwo osobie wykonującą daną rolę. Innymi słowy, migracje były opisywane w kategoriach męskości oraz kobiecości. Do tej kategorii przypisano 80 treści oraz rozpoznano 12 wzorców narracyjnych:

1. Mężczyzna nie może być uchodźcą (21)
2. Kobiety ze wschodu są lepszymi żonami niż Polki (20)
3. Wśród migrantów są sami mężczyźni (10)
4. Kobiety z Ukrainy niszczą polskie małżeństwa (10)
5. Obowiązkiem każdego mężczyzny jest aktywny udział w wojnie (7)
6. Europejskie kobiety cechują się rozwiązłością seksualną względem migrantów (4)
7. Ukraińskie kobiety integrują się z polskim społeczeństwem poprzez relacje seksualne (3)
8. Wraz z migrantami należy sprowadzić kobiety, aby zaspokoić ich potrzeby seksualne (1)
9. Mężczyźni powinni bronić kraju przed migrantami (1)
10. Niekonserwatywne role kobiece mają destrukcyjny wpływ na bezpieczeństwo i stabilność państwa (1)
11. Polscy mężczyźni muszą bronić polskich kobiet (1)
12. Ukraińskie kobiety mają destrukcyjny wpływ na ruchu feministyczne w Polsce (1)

Najczęściej treści dezinformujące przedstawiają rolę mężczyzny jako rolę żołnierza, obrońcy narodu, którego obowiązkiem jest czynna walka w konflikcie zbrojnym. Mężczyźni, którzy nie wykonują tejże roli, opisywani są w kategoriach tchórzostwa, oszustwa oraz zdrady.

To, co szczególnie istotne, to jednowymiarowe przedstawianie migracji mężczyzn. Migracja młodych mężczyzn jest zjawiskiem wieloaspektowym, uwarunkowanym przez szereg czynników społecznych, ekonomicznych, politycznych oraz kulturowych. Po pierwsze, młodzi mężczyźni są często postrzegani jako jednostki najbardziej odporne fizycznie i psychicznie na trudności związane z migracją oraz adaptacją w nowym środowisku. Po drugie, w wielu społeczeństwach to na mężczyznach spoczywa odpowiedzialność za ekonomiczne wsparcie rodziny, co motywuje ich do poszukiwania lepszych perspektyw zatrudnienia za granicą. 

Ponadto, w kontekście konfliktów zbrojnych oraz prześladowań politycznych, młodzi mężczyźni są narażeni na przymusową rekrutację do sił zbrojnych, co skłania ich do ucieczki w celu uniknięcia represji. Kwestie kulturowe również mają istotne znaczenie – w wielu tradycyjnych społecznościach migracja jest postrzegana jako naturalny etap w procesie dojrzewania oraz sposób na osiągnięcie niezależności. Wreszcie, polityka migracyjna wielu państw preferuje młodych, wykwalifikowanych mężczyzn, co dodatkowo wpływa na demograficzny profil migrantów.

Za szczególnie istotne należy uznać, treści dezinformacyjne odwołujące się do kobiecości zbudowane na podstawie mitu „żony ze Wschodu”. Opisuje on kobiety z Ukrainy jako wyjątkowo uległe, lojalne, pracowite i zorientowane na życie rodzinne, co rzekomo czyni je bardziej odpowiednimi partnerkami w porównaniu do kobiet z krajów zachodnich, będąc głęboko zakorzeniony w stereotypach i uproszczonych wyobrażeniach kulturowych. Mit ten pomija kontekst społeczno-ekonomiczny, w którym to kobiety podejmują decyzje o migracji i małżeństwie, co może obejmować motywacje ekonomiczne oraz dążenie do poprawy warunków życia. Pełnoskalowa inwazja wojsk rosyjskich na Ukrainę spowodowała reinterpretacje tego mitu, w której to polski mężczyzna przyjmuje pod opiekę Ukrainkę uchodźczynię.

Co więcej, treści dezinformujące przedstawiały kobiety z Ukrainy w bardzo seksualizowany sposób. Takie stereotypy nie tylko odmawiają kobietom prawa do indywidualności i różnorodności, ale również wzmacniają istniejące nierówności płciowe, ograniczając ich możliwości zawodowe i społeczne. W efekcie kobiety te stają się ofiarami podwójnej dyskryminacji: z jednej strony, są eksploatowane na rynku pracy, a z drugiej, doświadczają trudności w procesie adaptacji i akceptacji w nowych społecznościach lokalnych.

W kontekście nieeuropejskich migrantów spoza Europy seksualizacja dokonywała się na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony, seksualność migrantów była przedstawiana w destruktywny sposób, stanowiąca zagrożenie, będąca głównym czynnikiem określającym migrantów. Z drugiej strony, przedstawiano europejskie kobiety jako bardziej zainteresowane nieeuropejskimi mężczyznami. 

Zdrowie publiczne

Wszystkie treści, które odnosiły się do zdrowia, systemu opieki zdrowotnej lub polityk zdrowotnych przypisano do kategorii zdrowie publiczne. W ramach tej kategorii rozpoznano 16 treści oraz 4 wzorce narracyjne:

1. Feministki promują aborcję wśród migrantek (10)
2. Ukraińscy mężczyźni są nosicielami HIV (3)
3. Wojna jest marginalizowana na rzecz praw reprodukcyjnych (2)
4. Migranci stanowią zagrożenie dla stabilności systemu opieki zdrowotnej (1)

Treści dezinformacyjne, które odnosiły się do zdrowia publicznego, koncentrowały się wokół tematyki aborcyjnej, próbując wykorzystać trwający konflikt społeczny dotyczący prawa do przerywania ciąży. Jako głównych aktorów dezinformacji koncentrujących się na przerywaniu ciąży należy wskazać środowisko skupione wokół Kai Godek oraz fundacji Pro – Prawo do Życia.

Ponadto treści dezinformujące próbowały wykorzystywać lęk społeczny dotyczący zakażeń HIV oraz odwoływać się do tezy, mówiącej o niestabilności polskiego systemu opieki zdrowotnej.

Praca seksualna

Do tej kategorii przypisano wszystkie treści, które odnosiły się pracy seksualnej, zarówno opisując kobiety w roli pracownic seksualnych, jak i wpływu pracy seksualnej na społeczeństwo. W ramach tej kategorii rozpoznano 8 treści oraz 5 wzorców narracyjnych:

1. Ukraińskie imigrantki stają się pracownicami seksualnymi (4)
2. Migracje wzmacniają proceder handlu ludźmi (1)
3. Największą wartością kobiet z Ukrainy jest ich praca seksualna (1)
4. Pracownice seksualne podszywają się pod uchodźczynie z Ukrainy (1)
5. Ukrainki świadczą usługi seksualne za cenę obiadu (1)

Chociaż jest to kategoria małoliczna, to jest ona istotna ze względu na swój charakter i kontekst społeczno-kulturowy. Po transformacji 1989 roku praca seksualna kobiet z krajów Europy Wschodniej, w szczególności z Białorusi i Ukrainy stała się bardziej widoczna i powszechna. Transformacja ustrojowa i gospodarcza w latach 90. XX wieku oraz otwarcie granic przyczyniły się do wzrostu migracji zarobkowej kobiet z tych regionów, które były eksploatowane w branży seksualnej w Polsce oraz innych krajach Europy Zachodniej​. Kobiety te często padały ofiarą handlu ludźmi, zwabiane obietnicami legalnej pracy lub małżeństwa, a następnie zmuszane do pracy jako pracownice seksualne. Polska, jako kraj tranzytowy i docelowy, odgrywała znaczącą rolę w tym procederze, co było związane z jej strategicznym położeniem i relatywnie liberalną polityką wizową w okresie transformacji (Lasocik 2012). Wskazuje się, że wzrost ubóstwa oraz restrukturyzacja rynku pracy w krajach byłego bloku wschodniego były kluczowymi czynnikami przyczyniającymi się do wzrostu liczby kobiet angażujących się w ten sektor​.

W latach 90. i na początku XXI wieku Polska doświadczała intensyfikacji ruchów migracyjnych, co prowadziło do zwiększonej liczby pracownic seksualnych z Ukrainy i Białorusi. Migrantki te często znajdowały się w trudnej sytuacji, zmuszane do pracy w warunkach wyzysku i narażone na przemoc oraz brak ochrony prawnej. Mimo oficjalnych wysiłków władz polskich i międzynarodowych organizacji w walce z handlem ludźmi problem ten nadal pozostaje wyzwaniem wymagającym skoordynowanych działań i współpracy na poziomie międzynarodowym​.

Tego rodzaju stereotypowe przedstawienia służą podtrzymywaniu negatywnych uprzedzeń i utrwalaniu nierówności społecznych. Przez łączenie kobiet z Ukrainy z sektorem seksualnym, ich tożsamość i wartość są redukowane do krzywdzących i uproszczonych wyobrażeń, co prowadzi do marginalizacji i dehumanizacji tych osób. Takie postrzeganie utrudnia im integrację społeczną, zawodową oraz utrzymanie godności osobistej. W efekcie kobiety te są podwójnie ofiarami – zarówno z powodu trudnych warunków życiowych, które zmuszają je do migracji (w tym uchodźstwa po 24.02.202), jak i z powodu negatywnych stereotypów, które utrudniają im odnalezienie się w nowym społeczeństwie.

Wnioski

W ramach projektu przeanalizowano 220 treści, które poddano procesowi kategoryzacji. Najliczniejszą pod kątem przypisanych treści była kategoria bezpieczeństwo wewnętrzne (116), wewnątrz której rozpoznano 12 wzorców narracyjnych. Do kategorii role płciowe przypisano 80 treści oraz rozpoznano 12 wzorców narracyjnych. Kategoria zdrowie publiczne obejmuje 16 treści oraz 4 wzorce, natomiast kategoria praca seksualna 8 treści i 5 wzorców. Zebrane dane pozwoliły na wyciągnięcie poniższych wniosków.

Po pierwsze, fałszywe i/lub dezinformujące  treści zawsze muszą być analizowane w danym kontekście społeczno-politycznym. Kontekst ten wpływa zarówno na sposoby proliferacji danej treści, jak i również na sposoby jej interpretacji. Dlatego też poznanie tego kontekstu jest kluczowe przy poznaniu mechanizmów dezinformacji oraz w przeciwdziałaniu skutkach tejże. Jednocześnie, treści dezinformacyjne są opisem ogólnym, bazującym często na jednym kodzie, symbolu lub odniesieniu kulturowym. Dezinformacja upraszcza rzeczywistość, akcentując te fragmenty rzeczywistości społecznej, które potrzebne są do realizacji konkretnych celów.

Po drugie, treści dezinformacyjne bazują na konflikcie i nierównościach społecznych, wzmacniają stygmatyzację grup mniejszościowych i wykluczonych. Co więcej, celem dezinformacji jest pogłębienie tych nierówności, budowanie napięć między grupami społecznymi oraz zachwianie porządku demokratycznego wewnątrz społeczeństw. Dlatego też sprawne przeciwdziałanie dezinformacji oraz edukacja cyfrowa społeczeństwa powinna być wzmacniana przez edukacje praw człowieka, oraz wzrost świadomości społecznej na temat złożoności mechanizmów społecznych. 

Po trzecie, płeć kulturowa w opisie procesów migracyjnych wykorzystywana jest do wzmocnienia poczucia zagrożenia, niestabilności, lęku i obaw społecznych. Kwestie niezwiązane z bezpieczeństwem wewnętrznym opisywane są w kategoriach obronności i stabilności państwa. Celem dezinformacji jest przeniesienie dyskusji z poziomu nierówności społecznych, polityk socjalnych, procesów emancypacyjnych i demokratycznych na obszar bezpieczeństwa wewnętrznego. I dalej, dezinformacja wykorzystuje powszechne stereotypy i wykluczenia, bazując na mizoginii i seksizmie. 

Literatura

Belova, Gabriela, i Gergana Georgieva. 2018. „Fake News as a Threat to National Security”. International conference KNOWLEDGE-BASED ORGANIZATION 24(1): 19–22. doi:10.1515/kbo-2018-0002.

Colomina, Carme, Héctor Sänches Margalef, Richard Youngs, i Kate Jones. 2021. „The impact of disinformation on democratic processes and human rights in the world”. Brussels: European Parliament.

Filipec, Ondřej. 2022. „Multilevel analysis of the 2021 Poland-Belarus Border Crisis in the Context of Hybrid Threats”. Central European Journal of Politics 8(1). doi:10.24132/cejop_2022_1.

„Gender-Based Disinformation: Advancing Our Understanding and Response”. EU DisinfoLab. https://www.disinfo.eu/publications/gender-based-disinformation-advancing-our-understanding-and-response/ (31 maj 2024).

Komenda Główna Straży Graniczej. „Podsumowanie ruchu granicznego za okres I-XI 2023 r.” Komenda Główna Straży Granicznej. https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci/12628,Podsumowanie-ruchu-granicznego-za-okres-I-XI-2023-r.html (31 maj 2024).

Jastrzębiec-Witowska, Anna. 2023. „Food Solidarity Battles: The Case of Poland After the Russian Aggression on Ukraine”. Studia Europejskie – Studies in European Affairs 2023(4): 153–71. doi:10.33067/SE.4.2023.9.

Kuo, Rachel, i Alice Marwick. 2021. „Critical disinformation studies: History, power, and politics”. Harvard Kennedy School Misinformation Review. doi:10.37016/mr-2020-76.

Lasocik, Zbigniew. “O handlu ludźmi w Polsce, czyli o ewolucji zjawiska i budowie systemu jego eliminowania.” Archiwum Kryminologii XXXIV (2012): 481-530.

Lazer, David M. J., Matthew A. Baum, Yochai Benkler, Adam J. Berinsky, Kelly M. Greenhill, Filippo Menczer, Miriam J. Metzger, i in. 2018. „The science of fake news”. Science 359(6380): 1094–96. doi:10.1126/science.aao2998.

Olan, Femi, Uchitha Jayawickrama, Emmanuel Ogiemwonyi Arakpogun, Jana Suklan, i Shaofeng Liu. 2022. „Fake news on Social Media: the Impact on Society”. Information Systems Frontiers. doi:10.1007/s10796-022-10242-z.

Polish Special Services. 2022a. „A Hybrid Attack on Poland – Special Services – Gov.Pl Website”. Special Services. https://www.gov.pl/web/special-services/a-hybrid-attack-on-poland (13 marzec 2024).

Polish Special Services. 2022b. „Disinformation campaign against Poland”. https://www.gov.pl/web/special-services/the-lies-of-russian-propaganda (6 marzec 2024).

Polynczuk-Alenius, Kinga. 2024. „Russian Imperialism, Racist Differentiation and Refugees at the Polish Borders: Media as ‘Borderscapers’”. European Journal of Communication: 02673231231224377. doi:10.1177/02673231231224377.

Vox Ukraine. 2023. „Russian Disinformation in Poland: Policy Brief within Kremlin Watchers Movement Project”. https://voxukraine.org/en/russian-disinformation-in-poland-policy-brief-within-kremlin-watchers-movement-project (6 marzec 2024).

Watts, Duncan J., David M. Rothschild, i Markus Mobius. 2021. „Measuring the news and its impact on democracy”. Proceedings of the National Academy of Sciences 118(15). doi:10.1073/pnas.1912443118.

Zdanowicz, Mieczysława. 2023. „The Migration Crisis on the Polish–Belarusian Border”. Białostockie Studia Prawnicze 28(1): 103–15. doi:10.15290/bsp.2023.28.01.06.

Żółtowski, Marcin. 2023a. „Detranzycje i wykluczenie społeczne. Przyczyny oraz skala zjawiska”. Fakenews.pl. https://fakenews.pl/spoleczenstwo/detranzycje-i-wykluczenie-spoleczne-przyczyny-oraz-skala-zjawiska/ (30 maj 2024).

Żółtowski, Marcin. 2023b. „«Nielegalni imigranci» nie istnieją. Analiza pojęcia”. Fakenews.pl. https://fakenews.pl/spoleczenstwo/nielegalni-imigranci-nie-istnieja-analiza-pojecia/ (30 maj 2024).