Patrick Lancaster określa się jako całkowicie niezależny dziennikarz, ukazujący historie całkowicie pomijane przez media głównego nurtu. Jak jest naprawdę? Jaką narracje buduje Lancaster, jakich technik manipulacji używa?
Patrick Lancaster twierdzi, że ukazuje rzeczywistość taką, jaką jest, z perspektywy „zwykłego człowieka”, a nie interesów politycznych. Jak deklaruje, przebywał na terenie separatystycznych republik tj. Donieckiej Republiki Ludowej i Ługańskiej Republiki Ludowej dłużej, niż jakikolwiek inny zachodni dziennikarz, co pozwoliło mu na dogłębne poznanie tamtejszych realiów – jak jest w rzeczywistości? Sprawdźmy.
Zacznijmy od krótkiego rysu biograficznego Patricka. Jak podaje sam Lancaster na swoim profilu VK, urodził się 30 lipca 1982 roku w Saint Louis w stanie Missouri. Tam ukończył katolicką, prywatną szkołę Bishop Dubourg High School, po czym wstąpił marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych. Na profilu LinkedIn znajdziemy dokładniejszy opis jego zawodowego doświadczenia:
W latach 2001 – 2006 pełnił służbę na lotniskowcu USS Kitty Hawk w stopniu podoficera. W latach 2014 – 2016 współpracował z agencją Thomson Reuters, a pomiędzy 2015 i 2017 ze Sky News jako niezależny dziennikarz i freelancer. W latach 2014-2017 współpracował z Ruptly, rosyjską państwową agencja informacyjną, skoncentrowaną na materiałach na życzenie.
Warto także dodać, że w 2017 roku Lancaster zawarł związek małżeński „na mocy” prawa Donieckiej Republiki Ludowej, co było transmitowane w telewizji prowadzonej przez Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej. Co więcej, strój Lancastera dopasowany jest do kolorów nieuznawanej flagi Donieckiej Republiki Ludowej, a jednym z gości był Dejan Beric, serbski snajper walczący po stronie Federacji Rosyjskiej.
Jak sam twierdzi, YouTube uniemożliwił czerpanie korzyści finansowych z treści, które umieszcza na platformie, a finansowanie jego działalności opiera się o model crowdfundingowy, tj. na podstawie dobrowolne wpłaty odbiorców treści.
Nas jednak bardziej od jego osoby interesują treści i narracje, które Lancaster publikuje w sieciach społecznościowych. W artykule zdekonstruowaliśmy opublikowane przez dziennikarza materiały od początku jego reporterskiej aktywności z 2014 roku. Postaramy się pokazać jaką wizję rzeczywistości przedstawia Patrick Lancaster.
Początki – Aneksja Krymu i powstanie separatystycznych republik
Pierwsze nagranie na kanale Lancastera na platformie YouTube zostało opublikowane 15 marca 2014, a więc w trakcie aneksji Krymu przez Rosję. Aneksja, tj. nielegalne i siłowe przyłączenie przez Federacje Rosyjską terytorium Ukrainy, a dokładniej: Autonomicznej Republiki Krymu oraz miasta wydzielonego Sewastopol w 2014 roku. Aneksja rozpoczęła się dokładnie 20 lutego 2014 roku i trwała do 26 marca tegoż.
W filmie usłyszmy wypowiedzi dwóch osób mieszkających w Odessie. Pierwsza z nich opowiada się za pokojem i zjednoczoną Ukrainą, natomiast druga wypowiedź przyjmuje zupełnie inny charakter. Rozmówca mówi o nierównym traktowaniu rosyjskojęzycznych mieszkańców Ukrainy, o „nacjonalistycznych działaniach Kijowa”, które opisuje mianem hitlerowsko-faszystowskich, a za ówczesne wydarzenia w Ukrainie obarcza Stany Zjednoczone, które miały finansować konflikt.
Drugie nagranie umieszczone na kanale zostało umieszczone 18 marca 2014, czyli dwa dni po referendum, w którym mieszkańcy Krymu mieli opowiedzieć się w sprawie przyłączenia regionu do Federacji Rosyjskiej. Referendum zostało przeprowadzone pod groźbą użycia broni przez wojska rosyjskie, nie dopuszczono także międzynarodowych obserwatorów, nie tylko do obserwacji procesu wyborczego, ale całkowicie odmówiono im wjazdu na Krym.
Obecne władze Ukrainy uznały referendum za nielegalne i niezgodne z ukraińskim porządkiem prawnym, a przez większość ekspertów i organy międzynarodowe wyniki referendum uznawane są za sfałszowane. Organizacja Narodów Zjednoczonych 27 marca 2014 przyjęła Rezolucję nr 68/262 dotyczącą integralności terytorialnej Ukrainy i aneksji Krymu przez Federacje Rosyjską, w której stwierdzono nieważność referendum.
12-minutowy film umieszczony przez Lancastera to w rzeczywistości jedna wypowiedź osoby przedstawionej jako mieszkaniec Krymu. Zaczyna ona się od stwierdzenia, że wybory były w pełni legalne i uprawomocnione, ponieważ to ludzie, oddolnie zdecydowali o referendum. Sam rozmówca, jak deklarował, głosował za przyłączeniem Krymu do Federacji Rosyjskiej. Jak argumentuje, Krym od zawsze należał do Rosji, nie tylko terytorialnie, ale także kulturowo, dlatego też mieszkańcy Krymu zdecydowali o przyłączeniu do Rosji. Następnie mówi, że Zachodnie media przekłamują rzeczywistość społeczności Krymu, nie pokazując oddolnych ruchów i rzeczywistych nastrojów społecznych. Rozmówca Lancastera wprost określa rząd Ukrainy i mieszkańców zachodniej części kraju jako faszystów, wyrażających wręcz nazistowskie tezy, obarcza też Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone winą za konflikt w Ukrainie.
Następna seria nagrań [np. 1, 2] to wywiady z mieszkańcami Doniecka po ogłoszeniu niepodległości przez Doniecką Republikę Ludową 12 maja, również na mocy referendum i oddolnego głosu mieszkańców regionu. Tak przynajmniej przedstawia to Lancaster. Należy krótko dodać, że Doniecka Republika Ludowa, jak i Ługańska Republika Ludowa (która powstała tego samego dnia, tj. 12 maja 2014) nie są uznawane na arenie międzynarodowej, a ich powstanie narusza integralność Ukrainy.
Rozmówcy Lancastera są wyraźnie prorosyjscy i szczęśliwi z nowo powstałej republiki, wyrażają swoje związanie kulturowe i historyczne z Rosją i chęć oddzielenia się od faszystowskiej Ukrainy.
Cztery lata po aneksji Krymu
Na kanale YouTube Lancastera znajdziemy playlistę utworzoną w 2018 roku, która zawiera materiały mające na celu przedstawienie sytuacji społeczno-ekonomicznej na Krymie cztery lata po rosyjskiej aneksji.
W jednym z filmów w drugiej minucie filmu Lancaster pyta rozmówczynię o referendum z 2014 roku, ta przyznaje, że sama głosowa za przyłączeniem Krymu do Federacji Rosyjskiej oraz że był to wolny wybór mieszkańców Krymu, którzy w 95% głosowali za przyłączeniem.
Następnie Lancaster wskazuje, że Zachód (w nagraniu używa pojęcia The Western Side) oraz Ukraina nie uznają legalności referendum oraz uważają Krym za część państwa ukraińskiego. Na co rozmówczyni odpowiada, że to sami ludzie zdecydowali, gdzie chcą żyć i kim chcą być, dlatego wybrali Rosję. Dodaje także, że chciałaby podziękować prezydentowi Putinowi za to, że umożliwił powrót mieszkańców Krymu do domu – do Rosji.
W drugiej części nagrania Lancaster rozmawia z kobietą, która określa się jako turystka regularnie odwiedzająca Krym. Lancaster prosi ją o opinię do tezy, że Zachód określa Krym jako niebezpieczne i niestabilne miejsce, z dużym zagrożeniem ataku terrorystycznego. Turystka stanowczo zaprzecza tej tezie, uważa Krym za bardzo bezpieczne i spokojne miejsce, z niezwykle miłą i gościną społecznością. Następnie Lancaster pyta rozmówczynię co myśli na temat wyników, jak i samej legalności referendum z 2014 roku. Ta, odpowiada krótko, że referendum było wyrażeniem głosu całego społeczeństwa i oczywiście było legalne, bo nikt nie był do niczego przymuszany.
Pozostałe wypowiedzi osób w tym nagraniu są bardzo podobne, rozmówcy wskazują na tożsamość kultury Krymu i kultury rosyjskiej oraz na fakt, iż od czasu aneksji ich status ekonomiczny uległ wyraźnej poprawie. W innym filmie Lancaster rozmawia z rosyjską turystką, która przyjechała z Jekaterynburga. Ta bohaterka filmu Lancastera przyjeżdża na Krym i opisuje ogromne zmiany społeczno-ekonomiczne, jakie zaszły od 2014 roku, ocenia także, że jej zdaniem obecnie Krym znajduje się w „fazie odbudowy”.
W swoich filmach Lancaster przedstawia Krym jako ustabilizowany, rozwijający się ekonomicznie region, którego mieszkańcy mają silne poczucie wspólnoty kulturowej, historycznej i politycznej z Rosją. Przyłączenie w 2014 roku Krymu do Federacji Rosyjskiej miało wynikać de facto z oddolnych, wewnętrznych procesów społecznych, a sama społeczność wydaje się niezwykle homogeniczna. Obraz prezentowany przez Lancastera jest jednostronnym i niepełnym przedstawieniem rzeczywistości społeczno-politycznej Krymu.
Status regionu na arenie międzynarodowej w ciągu czterech lat nie uległ zmianie, tzn. Rezolucja nr 68/262 ONZ pozostawała (i pozostaje nadal) w mocy. Jedynie Afganistan, Kuba, Nikaragua, Korea Północna, Wenezuela i Rosja oficjalnie uznały Republikę Krymu za część Federacji Rosyjskiej.
Region uznaje się za niestabilny i niebezpieczny, w którym porządek polityczny utrzymywano poprzez siły militarne i działania aparatu represji. Wedle raportu Departamentu Stanu Stanów Zjednoczonych w regionie utrzymywano atmosferę bezprawia i bezkarności lokalnych władz. Na terenie Republiki Krymu radykalnie ograniczono swobody obywatelskie, a represje i łamanie praw człowieka stały się narzędziem sprawowania władzy i celem samym w sobie. Prześladowania i represje najbardziej dotykały przeciwników politycznych oraz mniejszości etniczne i narodowe, przede wszystkim Tatarów Krymskich. Dodatkowo jako narzędzia zarządzania populacją regionu zaczęto stosować politykę masowych przesiedleń i relokacji.
Polityka tożsamości w samozwańczych republikach
Nowopowstałe na wschodzie Ukrainy para-państwa tzw. Doniecka i Ługańska Republiki Ludowe, aby przetrwać, musiały wypracować mechanizmy legitymizujące i wzmacniające swoje „państwowości”. Tym samym władze republik zaczęły realizować nowo zaprojektowane polityki historyczne oraz polityki tożsamości, których celem było stworzenie nowego obywatela. Dokładniej proces ten, z perspektywy czterech lat od powstania republik, opisany został przez analityków Ośrodka Studiów Wschodnich.
Na kanale Lancastera, znajdziemy bardzo wiele materiałów przedstawiających „święta państwowe”, jak np. nagranie z Dnia Flagi w Donieckiej Republice Ludowej. Materiał ten nie jest relacją dziennikarską, nie zawiera żadnego komentarza, składa się jedynie z celowo wybranych ujęć i przemówienia władz republiki. Inny podobny i materiał to zapis oficjalnych obchodów „święta niepodległości” w Doniecku.
Analitycy Ośrodka Studiów Wschodnich wskazują, że główną osią polityki historycznej samozwańczych republik stało się zestawienie „wielkiej wojny ojczyźnianej” z obecnymi działaniami militarnym w regionie. Walka z „nazistami” i „faszystami” z Kijowa, wspieranymi przez Zachód porównywana jest do walki żołnierzy ZSRR w czasie Drugiej Wojny Światowej. Manifestuje się to np. poprzez upamiętnianie z honorami bohaterów radzieckich, co przedstawia jedno z nagrań na kanale Lancastera. Inne nagranie przedstawia „Marsz Nieśmiertelnych”, w którym idące osoby niosą portrety swoich dziadów i pradziadów, biorących udział w II wojnie światowej.
Z kolei ten materiał, który przyjmuje luźniejszą, reporterską formę przedstawia prace wykopaliskowe i odkrywcze w miejscu, gdzie znaleziono szczątki radzieckich żołnierzy z czasów II Wojny Światowej.
Należy dodać, że polityki historyczne (a co za tym idzie polityka tożsamości obywatela) w samozwańczych republikach stanowią odzwierciedlenie polityk projektowanych przez władze na Kremlu. Wszystko to zdaje się dokładną odwrotnością procesów zachodzących w społeczeństwie ukraińskim w czasie trwania konfliktu od 2014 roku.
Konflikt w regionie Górskiego Karabachu
27 września 2020 roku eskalowały napięcia pomiędzy siłami azerskimi i ormiańskimi w regionie Górskiego Karabachu. Konflikt azersko-ormiański rozgrywa się wokół para-państwa Republiki Górskiego Karabachu, które znajduje się na terenie Azerbejdżanu. Konfrontacja przyjęła formę regularnych starć militarnych, najcięższych od zawieszenia broni w tym regionie w 1994 roku. Badacze Ośrodka Studiów Wschodnich wskazują, że rzeczywistymi stronami konfliktu są Rosja wspierająca Armenię oraz Turcja wspierająca Azerbejdżan. Co ciekawe, republika ta nie jest uznawana nawet przez Armenię, chociaż została „ustanowiona” przez ormiańskich separatystów.
W nagraniu opublikowanym 15 kwietnia 2021 Lancaster przedstawia, jak to określa, „rzeczywistą sytuację społeczną regionu”. Znajduje się na terenie Kərki [rząd armeński stosuje nazwę Tigranaszen] – enklawy Azerbejdżanu w terytorium Armenii. W materiale pojawiają się dwa wątki, po pierwsze kwestionowana jest przynależność terytorialna enklawy do Azerbejdżanu oraz przedstawienie regionu historycznie i kulturowo przynależnego Armenii. W materiale rozmówcy opowiadają o rzekomych zbrodniach popełnionych przez Azerów.
Nagranie z 14 października 2020 na którym, według Lancastera widać zburzony w trakcie azerskiego bombardowania dom, w którym zginął 75-letni mężczyzna.
Druga część materiału to wypowiedź kobiety, opowiadającej o bombardowaniu, które miało miejsce dwa dni wcześniej. Jak twierdzi kobieta, agresorami mieli być Azerzy. Na innym nagraniu, również z tego filmu Lancaster prezentuje zbombardowane przedszkole. Film opublikowany 7 października 2020 przedstawia według Lancastera dowody na zbrodnie wojenne popełniane na cywilach przez Azerów. Materiał ma przedstawiać miasto Stepanakert po nocnym bombardowaniu. Z kolei na innym, bardzo krótki nagraniu Lancaster przedstawia jakieś, bliżej niezidentyfikowane nagrania działań militarnych przedstawiając je jako atak Azerów na mieszkańców Stepanakertu.
Warto jeszcze wspomnieć nagranie, odmienne od przywoływanych wcześniej. Tym razem Patrick Lancaster publikuje film, który ma jednoznacznie wskazywać na historyczną i kulturową przynależność regionu Górskiego Karabachu do Armenii. W materiale widzimy ormiański klasztor w Gandzasar z XV wieku, którego historia ma wskazywać na ormiańską ciągłość kulturową. Wcześniej jednak wpleciono wypowiedź mężczyzny, który opisuje, jak w 1992 roku bronił klasztoru i chrześcijan przed atakiem, jak to określił „islamskich terrorystów”.
Inwazja na Ukrainę
24 lutego 2022 rozpoczęła się inwazja wojsk Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, będąca eskalacją trwającej od 2014 roku wojny na wschodzie Ukrainy. Działania militarne były poprzedzone konfliktem politycznym na arenie międzynarodowej, niepokojami społecznymi oraz działaniami dezinformacyjnymi prowadzonymi przez stronę rosyjską. 21 lutego w orędziu do narodu Władimir Putin uznał niepodległość Donieckiej i Ługańskiej Republik Ludowych oraz ich roszczenia terytorialne, co było bezpośrednią zapowiedzią eskalacji konfliktu zbrojnego. Na swoim oficjalnym profilu na Twitterze minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kuleba stwierdził, że uznanie przez Rosję państwowości separatystycznych republik ma wymiar nie tylko regionalny, ale globalny i jedyną drogą są działania polityczne skupione na deeskalacji konfliktu:
W tym kontekście spójrzmy na materiały publikowane przez Patricka Lancastera bezpośrednio przed inwazją z 24 lutego 2022.
W nagraniu z 26 stycznia Lancaster prezentuje komunikat władz Donieckiej Republiki Ludowej, w którym podawane są informacje o działaniach wojsk ukraińskich, które miałby świadczyć o przygotowaniach do operacji militarnej na terenie republiki. Władze informują także o działaniach, mających na celu zabezpieczenie republiki oraz jej mieszkańców. W dalszej części materiału Lancaster stwierdza, że mieszkańcy republiki nie chcą powrotu do Ukrainy, że teren Donieckiej Republiki Ludowej to w rzeczywistości teren Rosji, a jego mieszkańcy czują się Rosjanami, czego dowodem ma być powiewająca w tle flaga rosyjska oraz pomnik Lenina w centrum miasta.
Dwa dni wcześniej, tj. 24 stycznia pojawia się materiał, w którym szef milicji Donieckiej Republiki Ludowej mówi wprost, że ukraińska agresja wojskowa na tereny republik Donieckiej i Ługańskiej niepozostanie bez odpowiedzi.
Reakcja militarna ma doprowadzić do całkowitego zniszczenia armii ukraińskiej, dlatego też szef milicji zwraca się do żołnierzy ukraińskich, aby ratowali swoje życie i dezerterowali. Wcześniej Lancaster komentował ostatnie wydarzenia ze sceny politycznej i określił słowa prezydenta Wołodymyra Zełeńskiego, który mówił o integralności Ukrainy jako zapowiedź inwazji wojskowej na teren republik. Lancaster oskarża także rząd Stanów Zjednoczonych za eskalowanie konfliktu.
28 stycznia Lancaster publikuje nagranie, będące wypowiedziami dwóch żołnierzy, które jak twierdzi, nagrano na linii frontu pomiędzy wojskami ukraińskimi i separatystycznymi, w okolicach miejscowości Spartak. Treści wypowiedzi tych żołnierzy są niezwykle ciekawe w kontekście całościowej narracji Lancastera.
Pierwszy z nich, jak sam mówi, walczy od początku konfliktu w 2014 roku. Powodem dołączenia do wojsk separatystycznych był sprzeciw wobec zakazu używania języka rosyjskiego, ukraińskiego nacjonalizmu oraz uznania Bandery za bohatera narodowego. Dalej stwierdza, że eskalacja konfliktu nie jest pewna i że Rosja może porozumieć się z Zachodem. Żołnierz ocenia, że jeśli nie dojdzie do porozumienia, to zapewne dojdzie do ukraińskiej prowokacji.
Drugi z żołnierzy nie wierzy w eskalacje konfliktu, zwłaszcza w czasie postepidemicznym. Na pytanie o przyszłość republiki, krótko odpowiada, że ma nadzieje na lepsze jutro oraz że nigdy nie zastanawiał się, w jakim to będzie kraju, czy to Ukraina, czy Federacja Rosyjska.
Co istotne, w żadnej z tych wypowiedzi nie pojawiają się żadne wątki tożsamościowe czy patriotyczne, żołnierze nie mówią wprost i nie deklarują swojej przynależności państwowej i politycznej. Manifestują za to beznadzieje sytuacji, w której się znajdują.
Doniesienia Lancastera o rzekomej prowokacji ukraińskiej zostały zweryfikowane przez Anye van Wagtendonk oraz Jasona Paladino, a przedstawione przez niego dowody uznano za spreparowane. Opublikowany 23 lutego film, który także miał przedstawiać ukraińską prowokację, również został zweryfikowany przez Nicka Watersa na łamach portalu Bellingcat, który wykazał, że wydarzenia te były spreparowane przez stronę rosyjską.
26 lutego, czyli dwa dni po rozpoczęciu inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę Patrick Lancaster opublikował materiał wideo, w którym przedstawia, jego zdaniem dowody na użycie bomb kasetowych przez stronę ukraińską.
Bomba kasetowa zwykle wybucha w powietrzu i rozrzuca dziesiątki małych bomb na obszar wielkości boiska piłkarskiego. Pociski kasetowe często nie eksplodują przy pierwszym uderzeniu, pozostawiając niewypały, które działają jak miny lądowe. Ze względu na charakter działania, wykorzystanie amunicji kasetowej stanowi naruszenie międzynarodowego prawa humanitarnego. Użycie bomb kasetowych zazwyczaj jest działaniem wymierzonym w ludność cywilną, co prowadzi do pogwałcenia międzynarodowego prawa, a w konsekwencji może doprowadzić do procesu i osądzenia za zbrodnie wojenne, czy też zbrodnie przeciwko ludzkości.
Również w materiale z 14 marca Lancaster oskarża stronę ukraińską o użycie bomb kasetowych. Jednakże informacje i dowody prezentowane przez Lancastera nie zostały potwierdzone przez żadne inne niezależne źródła ani instytucje państwowe czy organizacje pozarządowe. Warto dodać, że Human Rights Watch opublikowało raport dotyczący użycia bomb kasetowych, który nie potwierdza tezy o użyciu bomb kasetowych przez stronę ukraińską.
Zaskakująca perspektywa
To co zdaje się najbardziej wyróżniać treści publikowane przez Patricka Lancastera to perspektywa, z której opisuje wydarzenia. Jako jedyny zachodni dziennikarz (w sposób jawny) został dopuszczony przez wojska Federacji Rosyjskiej do dokumentalizowania ich działań. „Dziennikarz” nie relacjonuje wydarzeń tylko z terenów okupowanych przez Federacje Rosyjską ale także bezpośrednio z linii frontu, czy też innych operacji wojskowych. Na tym nagraniu z 12 czerwca towarzyszy wojskom Federacji Rosyjskiej podczas patrolu wśród społeczności lokalnej.
W materiale z 11 czerwca widzimy Lancastera nie tylko w towarzystwie rosyjskich żołnierzy, ale także towarzyszącego im w ostrzeliwaniu strony ukraińskiej rakietami.
Z kolei film z 2 czerwca to relacja z „życia codziennego” separatystów walczących po stronie Federacji Rosyjskiej.
Rzeczywistość według Patricka Lancastera
Określenia takie jak prorosyjski, putinowski, propagandowy nie opisują i nie oddają w pełni postaci Patrica Lancastera oraz obrazu świata, jaki on tworzy w swoich materiałach. Jednoznaczna teza, że to Federacja Rosyjska jest dobra, a Zachód zły, nie wyczerpuje tematu. Widać to dopiero w dłuższej perspektywie czasowej, tj. po dekonstrukcji całości materiałów Lancastera, a nie pojedynczych nagrań.
Świat prezentowany przez Lancastera to przede wszystkim świat prosty: czarno-biały, jednowątkowy. Regiony, o których Lancaster mówi w filmach, to regiony pogranicza, o bardzo wielu kontekstach społeczno-kulturowych i historycznych, to regiony niejednoznaczne, których nie da się w prosty sposób wpisać w zero-jedynkowe kategorie tożsamości, narodu czy kraju, którymi posługujemy się na co dzień. Różnorodność opisywanych regionów pokazuje m.in. badanie dotyczące tożsamości mieszkańców Krymu, czy też wypowiedzi przytoczonych wcześniej żołnierzy separatystycznych republik, w których wątki tożsamościowe nie wybrzmiewały w sposób jednoznaczny.
Lancaster przedstawia regiony, ich historie i społeczności w taki sposób, aby łatwo było można wpisać je w określony schemat, a następne wydarzenia poprowadzić wedle ustalonego wcześniej scenariusza. Narracja Lancastera jest zgodna i z celami politycznymi ustalanymi przez władzę sprawowaną na Kremlu. Lancaster przedstawia rzeczywistość, która jest projektowana przez aparat polityczny Kremla. To coś więcej niż propaganda. Aktywność Patricka Lancastera ma wymiar ideologiczny. Lancaster realizuje imperialistyczną ideologię Rosji, zaprojektowaną i realizowaną przez Władimira Putina.
Źródła
Amnesty International: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2018/02/crimean-tatar-hrd-emir-usein-kuku/
Charron, A. (2016). Whose is Crimea? Contested Sovereignty and Regional Identity. Region, 5(2), 225–256. http://www.jstor.org/stable/24896628
Departament Stanu USA: https://www.state.gov/reports/2018-country-reports-on-human-rights-practices/ukraine/ukraine-crimea/
Handicap International: https://d3n8a8pro7vhmx.cloudfront.net/handicapinternational/pages/269/attachments/original/1369065455/Landmines_Circle_of_Impact.pdf?1369065455
Human Rights Houses: https://humanrightshouse.org/wp-content/uploads/2018/12/web-Crimea-breaking-the-wall-of-silence.pdf
Human Rights Watch: https://www.hrw.org/report/2022/05/11/intense-and-lasting-harm/cluster-munition-attacks-ukraine#_ftn1
Human Rights Watch: https://www.hrw.org/report/2022/05/11/intense-and-lasting-harm/cluster-munition-attacks-ukraine
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża: https://ihl-databases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Treaty.xsp?documentId=00E3441C08D5B5B9C12574C6002EE0D3&action=openDocument
ONZ Integralność Ukrainy: https://www.un.org/press/en/2022/sgsm21153.doc.htm
ONZ Rezolucja 68/262: https://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/68/262
ONZ Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka: https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Countries/UA/CrimeaThematicReport10Sept2018_EN.pdf
OSW 3: https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/prace_64_pl_cwiercwiecze_ukrainy_net.pdf
OSW YouTube 1: https://www.youtube.com/watch?v=7VFNAKI3XY0
OSW YouTube 2: https://www.youtube.com/watch?v=_m-GUVIZoNc
OSW YouTube 3: https://www.youtube.com/watch?v=nSExHBMv7N8
Raport Parlamentu EU: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/578003/EXPO_STU(2016)578003_EN.pdf
Ukrainform: https://www.ukrinform.net/rubric-polytics/2740372-sniper-deki-who-turned-into-a-journaliie.html
