W sieci pojawiło się nagranie przedstawiające historyczny wybuch czwartego energobloku elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Nagranie jest nieprawdziwe – wygenerowano je na podstawie autentycznego zdjęcia, ale przedstawiona na nim eksplozja to fikcja stworzona przy pomocy sztucznej inteligencji i cyfrowego filtra.
Awaria w Czarnobylu budzi jednoznaczne emocje
W 1986 roku doszło do tragicznej awarii czarnobylskiego reaktora RBMK – specyficznej dla republik ZSRR konstrukcji umożliwiającej łatwiejsze skalowanie i obsługę kosztem niższego poziomu bezpieczeństwa. Katastrofa w Czarnobylu jest uznawana za największą w historii energetyki jądrowej. Nadano jej najwyższy 7 stopień na skali zdarzeń jądrowych i radiologicznych INES, który dzieli jedynie z serią awarii w Fukushimie.
Wydarzenie zapisało się w masowej świadomości nie tylko z racji obiektywnego zagrożenia, lecz także ówczesnego kontekstu politycznego. Stało się rdzeniem intensywnych działań propagandowych u schyłku zimnej wojny i nadal bywa postrzegane w tych kategoriach – również współcześnie wyprodukowany serial spotkał się w rosyjskich mediach z zarzutami o tendencyjność. Ze względu na rozpoznawalność oraz silny ładunek emocjonalny katastrofa jest dobrym punktem zaczepienia, aby przyciągnąć uwagę publiki.
Wybuch energobloku nie został zarejestrowany na filmie
26 maja konto Chernobylexplorer zamieściło na portalu Reddit klip przedstawiający moment wybuchu czwartego energobloku widziany ponad dachami Prypeci. Nagraniu towarzyszyła informacja o użyciu AI. Tego samego dnia konto chernobyl_explorer udostępniło je na Instagramie bez informacji o nieautentyczności, gdzie uzyskało ono 51 tys. polubień. Wkrótce film trafił na X, gdzie opublikował go profil @DuchPrawdy – od momentu publikacji 28 kwietnia został wyświetlony 345 tys. razy.
Na popularność nieprawdziwego nagrania zwróciła naszą uwagę wypowiedź redakcji napromieniowani.pl na Facebooku. Autorzy skrytykowali brak oznaczenia, że klip nie jest autentyczny; według nich doprowadziło to wiele osób do przekonania, iż mają do czynienia z prawdziwym nagraniem. Wskazali również, że w trakcie obróbki graficznej zaburzone zostały proporcje elektrowni.
Wątpliwości wzbudziła już sama forma nagrania. Wersja, którą znaleźliśmy na Instagramie, X oraz Youtube, imituje analogowy materiał filmowy. Widoczne na filmie rysy oraz drobiny kurzu są jednak krótką, powtarzającą się sekwencją. Użyto prostego filtra imitującego uszkodzenia emulsji oraz prześwietlenia. W ten sposób autor nagrania dopasował je do stereotypowego wyobrażenia o archiwaliach z epoki.
Dużo ważniejszy jest jednak fakt, że nagranie nie odpowiada rzeczywistej kolejności zdarzeń, przedstawia bowiem scenę dzienną, a eksplozja nastąpiła w nocy. Za błędne przedstawienie odpowiada wykonane w trakcie dnia zdjęcie, na którym oparto fałszywy klip. Znaleźliśmy je przy pomocy wyszukiwania obrazem dolnej części kadru.
Fałszywe nagranie wybuchu w Czarnobylu wpisuje się w definicję cheapfake – manipulacji dokonywanych minimalnym nakładem pracy przy użyciu powszechnie dostępnych narzędzi.
„Ożywianie przeszłości” bywa problematyczne
Choć fałszerstwa istniały wcześniej, to narzędzia oparte na uczeniu maszynowym zmieniły skalę zjawiska. Rozwiązania AI zdemokratyzowały zadania, które dotychczas wymagały dużych nakładów pracy – zarówno koloryzację i cyfrową rekonstrukcję, jak i fałszowanie świadectw historycznych. Zweryfikowane nagranie wskazuje, że nie tylko wyraźna intencja manipulacji może stanowić problem. Generowanie treści o charakterze rozrywkowym i przekazywanie ich dalej w oderwaniu od oryginalnego kontekstu również wprowadza w błąd.
Przed wykorzystaniem sfabrykowanych materiałów archiwalnych do rewizji historii ostrzega film In Event of Moon Disaster wyprodukowany przez MIT Center for Advanced Virtuality. Sztucznej inteligencji użyto w nim do stworzenia telewizyjnego komunikatu, który miał zostać odczytany przez Richarda Nixona w razie niepowodzenia misji Apollo 11.
Podsumowanie
16-sekundowe nagranie przedstawiające wybuch czwartego energobloku elektrowni w Czarnobylu jest fałszywe. Zostało wygenerowane przy pomocy AI na podstawie wycinka autentycznej panoramy, po czym nałożono na nie prosty efekt imitujący uszkodzenia taśmy filmowej. Klip udostępniano z pominięciem początkowego komentarza o nieautentyczności, tym samym myląc odbiorców co do jego wartości historycznej.
Źródła
NCBJ: https://www.ncbj.edu.pl/zasoby/awarie/20_rocznica_czarnobyla.pdf
IAEA: https://www.iaea.org/resources/databases/international-nuclear-and-radiological-event-scale
EUvsDisinfo: https://euvsdisinfo.eu/report/chernobyl-series-is-an-example-of-anti-soviet-propaganda/
OECD-NEA: https://www.oecd-nea.org/jcms/pl_28271/chernobyl-chapter-i-the-site-and-accident-sequence
In Event of Moon Disaster: https://moondisaster.org/film
