20 czerwca przypada Światowy Dzień Uchodźstwa ustanowiony przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 2000 roku, upamiętniającym siłę i odwagę uchodźców i uchodźczyń na całym świecie. Z tej okazji chcielibyśmy krótko przedstawić podstawowe fakty i dane dotyczące uchodźstwa.
Definicje uchodźcy w świetle prawa międzynarodowego
Pojęcie „uchodźca” jest terminem prawnym, zdefiniowanym w prawie międzynarodowym. Konwencja Genewska z 1951 roku definiuje osobę uchodźczą jako osobę, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych, religii lub przynależności do określonej grupy społecznej nie chce lub nie może korzystać z ochrony tego kraju. Są to osoby, które uciekają przed konfliktami zbrojnymi, prześladowaniami i przemocą.
W 1967 roku uchwalono Protokół Nowojorski, będący niejako rozszerzeniem Konwencji Genewskiej, w którym państwa-strony zdecydowały znieść ograniczenia geograficzne i czasowe uchodźstwa. To znaczy, że o status uchodźcy będzie mogła ubiegać się każda osoba, która musiała opuścić swój kraj z powodów ustalonych w Konwencji Genewskiej niezależnie od tego, kiedy wystąpiła ta sytuacji.
Konwencja Genewska nakłada na państwa-strony obowiązek ochrony podstawowych praw człowieka osób uchodźczych oraz udzielenia ochrony międzynarodowej. Prawo międzynarodowe zakazuje wydalania, wydawania, deportacji i ekstradycji osób do terytoriów, w których łamane są prawa człowieka. Zasada określana jest zasadą non-refoulement i wynika wprost z zapisów Konwencji Genewskiej. Zapisy prawa międzynarodowego zakazują także zbiorowego zawracania lub deportacji cudzoziemców bez analizy i oceny indywidualnej sytuacji każdej z tych osób.
Statusu uchodźcy odmawia się, jeśli osoba ubiegająca się jest podejrzana o dopuszczenie się zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych lub gdy jej działalność jest sprzeczna z wartościami ONZ.
Zapisy Konwencji Genewskiej oraz Protokołu Nowojorskiego weszły do porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej 26 grudnia 1991 roku.
Formy ochrony międzynarodowej
Status uchodźcy to forma ochrony międzynarodowej przyznawana osobie, która spełnia przesłanki do uznania jej za uchodźcę. W Polsce status uchodźcy nadawany jest bezterminowo. Umożliwia on korzystania z większości form pomocy społecznej i pozwala na ubieganie się o zezwolenie na pobyt stały, a w późniejszej perspektywie – obywatelstwo.
Azyl udzielany jest cudzoziemcom, kiedy za udzieleniem ochrony i zapewnienie bezpieczeństwa leży w interesie politycznym Rzeczypospolitej Polskiej. Przyznanie azylu jest aktem politycznym i nie jest praktyką migracyjną Polski. W świetle polskiego prawa azyl nie jest tym samym co status uchodźcy, choć w terminologii międzynarodowej są to pojęcia używane zamiennie.
Ochrona uzupełniająca to forma ochrony wprowadzona do prawa europejskiego w 2008 roku i przyznawana jest osobom, które nie otrzymały statusu uchodźcy, jednakże powrót do kraju pochodzenia może narazić te osoby na rzeczywiste ryzyko naruszania praw człowieka.
Pobyt humanitarny to polska forma ochrony uregulowana w Ustawie o cudzoziemcach z 12 grudnia 2013 roku. Przyznawana jest osobom, które nie mogą być deportowane do kraju pochodzenia z uwagi na zagrożenie życia, bezpieczeństwa osobistego oraz poddaniu torturom. Pobyt humanitarny możne uzyskać także osoba, która prowadzi w Polsce życie rodzinne, a deportacja jej do kraju pochodzenia mogłaby mieć destrukcyjny wpływ na życie rodzinne tejże osoby.
Pobyt tolerowany jest krajową formą ochrony międzynarodowej, uregulowany także w Ustawie o cudzoziemcach, która udzielana jest w sytuacji, kiedy wydalenie cudzoziemca jest niewykonalne z przyczyn niezależnych, gdy odmówiono jego ekstradycji lub gdy wydalenie mogłoby nastąpić jedynie do kraju, w którym zagrożone są prawa człowieka tejże osoby.
Konflikty na świecie
Center of Preventice Action to organizacja ekspercka, której celem jest zapobieganie, monitorowanie i rozwiązywanie konfliktów zbrojnych i działań militarnych. Centrum stworzyło mapę, przedstawiającą państwa i terytoria, na których terenie dochodzi do działań o charakterze militarnych i wojskowym.
World Conflict Map z kolei przedstawia konflikty zbrojne, spory o granice między państwami oraz tereny objęte działaniami wojennymi.
Mapy te ukazują państwa i terytoria, gdzie łamane są podstawowe prawa człowieka, prawo do życia, wolności od tortur i podstawowych praw obywatelskich. Innymi słowy, mapy te ukazują potencjalne miejsca, z których ucieczką mogą ratować się osoby uchodźcze.
Uchodźstwo w liczbach (dane z końca roku 2021)
Według UNHCR (Wysoki Komisarz Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźstwa) 89.3 miliona osób (dane na koniec roku 2021) doświadczyło przymusowego przesiedlenia w wyniku prześladowań, konfliktów zbrojnych, naruszeń praw człowieka, doświadczenia przemocy oraz niestabilnej sytuacji polityczno-społecznej.
Z tej liczby 53.2 miliona osób doświadczyło migracji wewnętrznej, 27.1 miliona musiało opuścić kraj swojego pochodzenia, a 4.6 miliona musiało ubiegać się o azyl polityczny. 41% uchodźców stanowią osoby poniżej 18 roku życia, a pomiędzy 2018 a 2021 1.5 miliona dzieci urodziło się jako uchodźcy.
Ponad dwie trzecie ze wszystkich liczby uchodźców pochodzi z pięciu krajów:
- Syrii (6.8 miliona),
- Wenezueli (4.6 miliona),
- Afganistanu (2.7 miliona),
- Południowego Sudanu (2.4 miliona) oraz Myanmaru (1.2 miliona).
Ponad jedna trzecia uchodźców w stosunku do ogólnej liczby została przyjęta przez pięć państwa:
- Turcję (3.8 miliona),
- Kolumbię (1.8 miliona),
- Ugandę (1.5 miliona),
- Pakistan (1.5 miliona) oraz Niemcy (1.3) miliona.
Znaczną większość uchodźców przyjmują kraje niskorozwinięte, aż 83%.
Inwazja Federacji Rosyjskiej na Ukrainę
Inwazja Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, która rozpoczęła się 24 lutego 2022, zmusiła miliony osób zarówno do migracji wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Od początku inwazji z Ukrainy uciekło 5.1 miliona uchodźców, a ponad 3.4 miliona otrzymało już ochronę międzynarodową w postaci statusu uchodźcy. Najwięcej uchodźców z Ukrainy przyjęła Polska (1.2 miliona), Rumunia (900 tys.) oraz Mołdawia (85 tys.).
Wedle badań przeprowadzonych przez Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego w kwietniu 2022 roku 58% uchodźców deklaruje chęć powrotu do Ukrainy, 30% pozostania w Polsce, a 12% planuje udać się do innego państwa. Najczęstszym powodem, dla którego wybierano Polskę jako kraj azylowy, była odczuwania bliskość kulturowa (36), posiadanie rodziny i/lub znajomych (27%, 24%) w Polsce oraz bezpośrednie sąsiedztwo (22%).
Eksternalizacja polityki migracyjnej
Eksternalizacja kontroli granic to stosowanie szeregu strategii i praktyk angażujących inne państwa i mających na celu zatrzymanie oraz zapobieganie nieregularnym przekroczeniom granicy przez uchodźców, osób poszukujących azylu oraz migrantów. Eksternalizacja granic odbywa się na terenie innego państwa lub na otwartym morzu. Z perspektywy prawa międzynarodowego współpraca pomiędzy państwami w ramach polityki migracyjnej nie jest zabroniona, jednakże niektóre formy takiej współpracy, a zwłaszcza eksternalizacja granic, stwarza poważne zagrożenie dla praw człowieka.
Rozwiązania eksternalizacji wprowadzane są na całym świecie, a przykładem takich działań jest porozumienie między Unią Europejską a Turcją, umowa między UE a Afganistanem, finansowanie przez rząd USA oraz udzielanie technicznego wsparcia rządowi Meksyku, by ten uściślił granice, czy też umowy zawarte przez Australię z Nauru, Kambodżą oraz Papuą-Nową Gwineą.
Uchodźstwo klimatyczne
Chociaż obecnie wedle prawa międzynarodowego zmiany klimatu nie są przesłanką do uznania osoby za uchodźcę, to coraz częściej zwraca się uwagę na zmianę klimatu jako przyczynę przymusowego wysiedlenia. UNHCR wskazuje, że 21.5 milina osób musiało opuścić region swojego zamieszkania z powodu zmian klimatycznych, w tym ze względu na suszę, powodzie, cyklony. Dodatkowo badacze zajmujący się procesami wytwarzania przemocy, wskazują, że zmiany klimatu mogą powodować konflikty zbrojne, a nawet procesy ludobójcze.
Podsumowanie
Uchodźstwo jest procesem globalnym, jednym z najważniejszych wyzwań współczesności, zarówno moralnym, politycznym, jak i organizacyjnym. Historie każdego migranta i migrantki powinny być rozpatrywane indywidualnie. Sytuacja społeczno-politczyna, w różnych, mało znanych nam regionach świata, często nie jest czarno-biała i te osoby, które określamy mianem migrantów ekonomicznych – często w rzeczywistości migrują tylko dlatego, że ich bezpieczeństwo, wolność i życie są zagrożone.
Źródła
Konwencja Genewska: https://www.gov.pl/attachment/c8a4536e-65a6-4c3f-93c6-ebfabc92df16
Protokół Nowojorski: https://www.prawo.pl/akty/dz-u-1991-119-517,16794478.html
Ustawa o cudzoziemcach: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20210002354
Human Rights Watch Ekternalizacja: https://www.hrw.org/news/2016/12/06/impact-externalization-migration-controls-rights-asylum-seekers-and-other-migrants
Open Migration: https://openmigration.org/en/analyses/the-externalisation-of-european-borders-steps-and-consequences-of-a-dangerous-process/
Amnesty International: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/06/a-radical-change-is-needed-to-failing-eu-migration-policy/
Porozumienie UE Afganistan: https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/eu_afghanistan_joint_way_forward_on_migration_issues.pdf
Migration Policy: https://www.migrationpolicy.org/article/australia-cambodia-refugee-relocation-agreement-unique-does-little-improve-protection
Center of Preventive Action: https://www.cfr.org/
World Conflcit Map: https://worldconflictmap.com/territorial-disputes
UNHCR: https://www.unhcr.org/refugee-statistics/
UNHCR Ukraina: https://data.unhcr.org/en/situations/ukraine
Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawzkiego: https://ewl.com.pl/wp-content/uploads/2022/04/EWL_RAPORT_UCHODZCY_2022_EWL.pdf
Ohaio University: https://www.owu.edu/news-media/details/genocidal-risk-in-an-era-of-climate-change/
Stanford University: https://news.stanford.edu/2019/06/12/climate-change-cause-armed-conflict/
