Ogromną burzę w serwisie X wywołała informacja o zmianie w tekście „Roty” w podręczniku dla szkół średnich, w ramach której słowo „Niemiec” zostało zastąpione przez określenie „Krzyżak”. Wywołało to sprzeciw, szczególnie wśród prawicowych komentatorów, którzy oskarżyli obecny rząd o cenzurę słynnego wiersza Marii Konopnickiej. W rzeczywistości jednak podręcznik wydany został w 2020 roku, za rządów Prawa i Sprawiedliwości.
Afera na omawiany temat wybuchła 07.11.2024 roku. Wtedy w serwisie X zaczęły krążyć pierwsze wpisy ze zdjęciem tekstu „Roty” z podręcznika dla szkół średnich. Widać na nich było, że jedna z najsłynniejszych zwrotek wiersza — „nie będzie Niemiec pluł nam w twarz” — brzmi teraz „nie będzie Krzyżak pluł nam w twarz”.
Swoje oburzenie zmianą tekstu wyrazili między innymi Sebastian Kaleta, poseł na Sejm z ramienia PiSu, czy dziennikarz telewizji Republika Tomasz Kalinowski. Obaj zasugerowali, że jest to „cenzura proniemiecka” w wykonaniu obecnego polskiego rządu.
Podręcznik z kontrowersyjnym tekstem „Roty” został wydany w 2020 roku
Analizując powyższe zagadnienie, postanowiliśmy przyjrzeć się temu, kiedy podręcznik, który wywołał taką burzę w mediach społecznościowych, został wydany. Krążąca w sieci okładka wskazuje na drugą część podręcznika do języka polskiego „Oblicza epok” dla klasy drugiej. Został on wydany 30.07.2020 roku przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne (WSiP). Nowa edycja książki, z 2023 roku, posiada już nową okładkę.
Numer dopuszczenia podręcznika (952/4/2020) oraz jego dokładna data wydania wskazują, że jego treść zatwierdzono w okresie, gdy ministrem edukacji był Dariusz Piontkowski. Wbrew licznym sugestiom w mediach społecznościowych nie odbyło się to za rządów Przemysława Czarnka. W prawym górnym rogu okładki widoczna jest też informacja, że treści zgodna jest z reformą podstawy programowej z 2019 roku przeprowadzonej przez rząd PiS.
W serwisie Yumpu.com znajduje się cała treść pierwszego wydania podręcznika z 2020 roku. Na stronie 191 widnieje tekst „Roty”, która zawiera kontrowersyjną frazę — „nie będzie Krzyżak pluł nam w twarz”. W serwisie wydawnictwa WSiP dostępne są również fragmenty nowego wydania z 2023 roku, gdzie także znaleźć możemy „Rotę”. Również i tam powyższa fraza zawiera słowo „Krzyżak”. Oznacza to, że fragment ten w budzącej oburzenie formie został wprowadzony za rządów Dariusza Piontkowskiego, a następnie nie uległ zmianie w trakcie kadencji Przemysława Czarnka oraz Krzysztofa Szczuckiego. Barbara Nowacka po wybuchu afery zapowiedziała zmianę treści wiersza w podręczniku.
Skąd „Krzyżacy” w tekście „Roty”?
Jeśli przyjrzymy się tekstowi wiersza w podręczniku, możemy zauważyć umieszczone pod nim przypisy. Pierwszy z nich wskazuje, że treść pochodzi z rękopisu autorki z 1904 roku. Nie jest to więc najsłynniejsza wersja, z pierwszego wydania z 1908 roku, która zyskała szczególną popularność od 1910 roku, gdy stała się pieśnią za sprawą skomponowania do niej muzyki przez Feliksa Nowowiejskiego.
Nie byliśmy w stanie znaleźć jednak rękopisu autorki z 1904 roku. W Internecie dostępne są natomiast skany późniejszych, odręcznych wersji „Roty”, jak na przykład ten z 1910 roku. W ich treści odnajdziemy jednak słowo „Niemiec”. Historycy, mimo licznych prób, nie zdołali ustalić daty powstania wiersza. Jednak większość opracowań wskazuje rok 1908 (rok pierwszej publikacji), czasem 1907 (tezę taką postawił m.in. historyk Wojciech Święs). Nie znaleźliśmy żadnego źródła, które wskazywałoby, że „Rota” mogła powstać w 1904 roku, choć oczywiście nie jest to wykluczone. Być może autorzy podręcznika mają dostęp do dokumentów lub samego rękopisu, który wskazywałyby taką datę.
Warto jednak zwrócić uwagę, że w wydaniu krytycznym dzieł autorki z 1915 roku (oprac. Jan Czubek) można natrafić na ciekawą informację. W przypisach do „Roty” (s. 236) znajdziemy informację o tym, że w pierwodruku znajduje się słowo „Niemiec”, jednak w autografie (czyli rękopisie) napotkać można słowo „Krzyżak”. Wszystko więc wskazuje na to, że autor opracowania miał dostęp do jakiejś wersji rękopisu Konopnickiej, gdzie widniała właśnie taka wersja tej zwrotki. Nie sposób jednak określić, z którego roku mogła ona pochodzić. Być może pozytywnym skutkiem całej afery będzie wypłynięcie nowych dokumentów dotyczących sławnego wiersza, przybliżających nam datę powstania „Roty”.
Podsumowanie
Rzeczywiście w podręczniku do języka polskiego „Oblicza epok” znajduje się zmieniony tekst „Roty” Marii Konopnickiej. Zamiast słowa „Niemiec” występuje tam słowo „Krzyżak”. Wywołało to niemałe poruszenie w sieci, a sprawa nabrała wymiaru politycznego, gdy rząd Donalda Tuska został oskarżony o cenzurowanie dzieła poetki. W rzeczywistości jednak podręcznik ze zmienionym tekstem „Roty” został zatwierdzony do użytku w 2020 roku w czasach rządów Prawa i Sprawiedliwości. Ministra Barbara Nowacka zapowiedziała zmianę kontrowersyjnego wersu. Według autorów podręcznika zaprezentowana w nim wersja „Roty” miała pochodzić z rękopisu z 1904 roku. Nie byliśmy jednak w stanie uzyskać do niego dostępu ani potwierdzić jego istnienia.
Źródła
KPBC.UMK.pl: https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=258307
Cieszyn. Nasze Miasto: https://cieszyn.naszemiasto.pl/niezwykle-odkrycie-w-cieszynie-rota-po-raz-pierwszy/ar/c1-4301214
Wikimedia: https://commons.m.wikimedia.org/wiki/Category:Poezye_T._7
