Jednym ze słabo zrozumianych społecznie zagadnień na temat migracji jest jej dobrowolność. W naszej części świata jesteśmy przyzwyczajeni do możliwości podjęcia swobodnej decyzji o zmianie miejsca zamieszkania. Tymczasem dla milionów ludzi migracja nie jest wyborem, lecz jedynym sposobem na przetrwanie. Zrozumienie różnicy między migracją dobrowolną a przymusową oraz poznanie barier ograniczających swobodę przemieszczania się jest kluczowe dla rzetelnej dyskusji o migracjach.

Zapraszamy na Tydzień Edukacji Globalnej z FakeNews.pl! Od 17 do 21 listopada będziemy publikować serię wpisów prezentującą rzetelne informacje na temat migracji w odniesieniu do popularnych mitów, które krążą w przestrzeni publicznej. Opowiemy również o tym, czym jest edukacja globalna czy co oznacza globalne Południe i Północ.

Dotychczasowe artykuły opublikowane w ramach TEG:

• Czym jest edukacja globalna? Globalne wyzwania i odpowiedzialność
• Rzeczywista skala migracji – fakty i liczby
• Ekonomiczny bilans migracji – czy migranci przyjeżdżają tylko po zasiłki?
• Migracja a przestępczość – przyglądamy się danym

Migracja dobrowolna i przymusowa

Migracja dobrowolna ma miejsce, gdy ludzie świadomie decydują się opuścić swój kraj w poszukiwaniu lepszej pracy, edukacji lub w celu połączenia z rodziną, spełniając przy tym wymogi prawne kraju docelowego. Osoby migrujące dobrowolnie teoretycznie mogłyby pozostać w swoim kraju bez bezpośredniego zagrożenia dla swojego bezpieczeństwa.​ Migracja przymusowa dotyczy z kolei osób zmuszonych do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania z powodu zagrożeń, przez które pozostanie jest niemożliwe lub niebezpieczne. Obejmuje ona uchodźców uciekających przed wojną, prześladowaniami, konfliktami etnicznymi i religijnymi, a także osoby zmuszane do migracji przez katastrofy naturalne i zmiany klimatyczne. Przy czym uchodźcy stanowią około 14% wszystkich migrantów międzynarodowych na świecie.

W praktyce granica między tymi formami migracji jest płynna, a wiele ruchów ludności ma charakter mieszany, łącząc elementy wyboru i przymusu. W mediach i przekazach publicznych często celowo zaciera się tę różnicę, stosując manipulacje, takie jak wyolbrzymianie, selektywne dobieranie informacji („cherry picking”), przedstawianie migracji przymusowej jako dobrowolnej czy odwrotnie, a także używanie emocjonalnego języka i stereotypów. Takie działanie prowadzi do uproszczonego obrazu migracji i utrudnia zrozumienie prawdziwych motywacji migrantów.

Wojny i konflikty

Wojny i konflikty zbrojne stanowią najczęstszą przyczynę przymusowych migracji. Obecnie w Afryce Subsaharyjskiej toczy się 35 konfliktów zbrojnych, a w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie aż 45 (zdecydowana większość to konflikty wewnętrzne). Dla osób żyjących w regionach ogarniętych wojną lub kontrolowanych przez organizacje terrorystyczne migracja nie jest wyborem życiowym, lecz próbą ratowania siebie i swoich bliskich. Według danych UNHCR, do końca kwietnia 2025 roku ponad 122 miliony ludzi na świecie zostało przymusowo przesiedlonych w wyniku prześladowań, konfliktów, przemocy lub naruszeń praw człowieka. Skala kryzysu uchodźczego jest przy tym skoncentrowana geograficznie. 69% wszystkich uchodźców i osób potrzebujących ochrony międzynarodowej pochodzi z zaledwie pięciu państw — Afganistanu, Syrii, Wenezueli, Ukrainy i Sudanu Południowego.

Przykładowo wojna w Syrii doprowadziła do wyjątkowego kryzysu humanitarnego — jedna czwarta populacji kraju została wysiedlona, a jeden na sześciu uchodźców na świecie pochodzi właśnie z Syrii. Do końca 2024 roku liczba syryjskich uchodźców i osób ubiegających się o azyl wyniosła 6,1 miliona, a 7,4 miliona osób zostało przesiedlonych wewnątrz kraju. Prawie 80% syryjskich uchodźców przebywa w sąsiednich krajach (głównie w Turcji, która przyjęła 2,9 miliona osób, a także w Libanie i Jordanii).

Zmiany klimatyczne

Migracje klimatyczne stają się jednym z kluczowych wyzwań XXI wieku. Stanowią reakcję na ekstremalne zmiany środowiskowe. Bank Światowy prognozuje, że zmiany klimatu mogą zmusić do migracji wewnętrznych aż 216 milionów osób do 2050 roku. Precyzyjne określenie liczby migrantów klimatycznych pozostaje jednak wyzwaniem. Szacunki na 2050 rok rozciągają się od 25 milionów do 1 miliarda osób, ponieważ trudno jest oddzielić bezpośrednie skutki zmian środowiskowych od współwystępujących czynników społeczno-gospodarczych, takich jak ubóstwo, dynamika demograficzna, niestabilność polityczna czy konflikty.

Podczas gdy większość migracji klimatycznych następuje wewnątrz krajów, skala tego zjawiska jest alarmująca. Do 2022 roku 32,6 milionów osób zostało wewnętrznie przesiedlonych z powodu katastrof pogodowych, co stanowi prawie 53% wszystkich przesiedleń wewnętrznych na świecie, w tym tych spowodowanych konfliktami zbrojnymi. Według UNHCR ponad 70% światowych uchodźców i osób wewnętrznie przesiedlonych pochodzi z państw najbardziej narażonych na zmiany klimatu, przy czym państwa te mają minimalne udziały w globalnych emisjach gazów cieplarnianych.

Nierówności w dostępie do mobilności

Mit o wolnym wyborze migrowania należy skonfrontować z rzeczywistym nierównym dostępem do legalnych możliwości przemieszczania się. Doskonale ilustruje to ranking siły paszportów. Polska zajmuje szóstą pozycję, mając dostęp do 185 państw bez konieczności posiadania wizy. Z kolei na dole rankingu znajdują się państwa takie jak Syria, Afganistan, Irak, Jemen, Somalia czy Pakistan.​ Osoby z tych państw, chcąc legalnie wyjechać za granicę, muszą m.in. zawnioskować o wizę, przedstawić wiele często nieosiągalnych dokumentów (np. jak akt własności mieszkania) oraz posiadać środki na ubezpieczenie, pobyt i bilet powrotny. Są to zasoby przekraczające możliwości większości przeciętnych obywateli. Szacuje się, że 850 milionów ludzi na świecie nie ma żadnego dokumentu tożsamości, a 4,4 miliona to osoby bezpaństwowe. Restrykcyjne polityki migracyjne powodują, że dla wielu osób potrzebujących ochrony nie ma dostępnych legalnych opcji wyjazdu. Jedyną realną formą staje się niebezpieczna podróż i ubieganie się o ochronę międzynarodową.

Liczba państw, do których dostęp nie wymaga konieczności posiadania wizy

Podsumowanie

Granica między wyborem a koniecznością migracji jest często płynna. Wybór kończy się tam, gdzie pojawia się bezpośrednie zagrożenie dla życia, wolności lub bezpieczeństwa. Wojny, prześladowania, zmiany klimatyczne, skrajne ubóstwo i brak perspektyw, to czynniki odbierające ludziom możliwość swobodnego wyboru. Dodatkowo globalne nierówności w dostępie do mobilności tworzą paradoksalną sytuację, w której osoby najbardziej potrzebujące ochrony i bezpiecznej migracji są jednocześnie tymi, którym najtrudniej skorzystać z legalnych sposobów przemieszczania się.

Źródła

International Organization for Migration: Types of movements

Migration Data Portal

Parlament Europejski: Przyczyny migracji: dlaczego ludzie migrują?

NASK: Weryfikacja fałszywych twierdzeń o migracji – Ośrodek Analizy Dezinformacji

Geneva Academy: Today’s armed conflicts

UNHCR: Refugee Data Finder

Bank Światowy: Millions on the Move in Their Own Countries: The Human Face of Climate Change

Othering and Belonging Institute, UC Berkeley: Climate Refugees. Facts, Findings, and Strategies for “Loss and Damage”

The Henley Passport Index

EMIC: 8 (pogłębionych) lekcji o migracjach

Bank Światowy. Blog: 850 million people globally don’t have ID—why this matters and what we can do about it

Migration Policy Institute: The Power of Passports: How Paper Booklets Became Tools of Global Stratification

UNHCR: Refugee Statistics

Grafika

Autorka: Ewa Hotloś, @htlos

Projekt współfinansowany w ramach polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej.