Fakenews.pl jest członkiem Open Information Partnership – sieci niezależnych organizacji i indywidualnych partnerów skupiających się na walce z dezinformacją i jej przeciwdziałaniu. Nasza redakcja w ramach międzynarodowej współpracy organizacji zrzeszonych w OiP brała udział w pracach grupy roboczej Ukraine War Disinfo Wokring Group, której celem była jakościowa i ilościowa analiza treści dezinformacyjnych dotyczących wojny w Ukrainie oraz wpływu prokremlowskich aktorów na przestrzeń informacyjną w Europie Wschodniej. Grupę roboczą tworzyło 13 organizacji oraz think-tanków z krajów regionu:

Białoruś – Press Club Belarus, Bułgaria – Centre for the Study of Democracy, Czechy – PSSI, Estonia – DebunkEU.org, Gruzja – GRASS, Węgry – Atlatszo, Łotwa – DebunkEU.org, Litwa – DebunkEU.org, Macedonia Północna – MOST, Rumunia – Global Focus, Serbia – European Western Balkans, Słowacja – Infosecurity.sk, Ukraina – Detector Media oraz Polska – Fakenews.pl.

Efektem pracy Ukraine War Disinfo Working Group jest raport „Kremlin-aligned Influence Operations in Eastern Europe and the War in Ukraine” obejmujący okres od maja do października 2022 roku. Na łamach Fakenews.pl publikowaliśmy już raporty z czerwca, 27 czerwca – 4 lipca, 11–17 lipca, oraz 25–31 lipca, natomiast w tym tekście chcielibyśmy przedstawić wyniki pracy redakcji Fakenews.pl odnoszące się do polskiej przestrzeni informacyjnej, wpisując je w konteksty i realia polskiego społeczeństwa.

Metodologia

Na potrzeby raportu pojęciem dezinformacji określano treści:

• Fałszywe lub wprowadzające w błąd, które były celowo rozpowszechniane przez popieranych przez Kreml lub związanych z Kremlem aktorów
• Fałszywe lub wprowadzające w błąd, które pasowały do istniejących prokremlowskich narracji oraz wspierały (usprawiedliwiały) rosyjskie cele i działania
• Oparte na weryfikowalnych źródłach, których przekaz jest celowo skonstruowany tak, by uzyskać konkretny efekt wpisujący się w narracje prorosyjskie, cele i działania
• Dodatkowo przyjmuje się, że rozpowszechnianie prokremlowskiej dezinformacji może wynikać z ludzkiej ignorancji i niepewności lub ze złych standardów dziennikarskich, o ile treści te pochodzą z prokremlowskich źródeł.

Treści uznane za dezinformację przyporządkowywano do jednej z siedmiu głównych kategorii narracyjnych. Ponadto każda z głównych kategorii została podzielona na podkategorie, które określane były wraz z analizą treści dezinformacyjnych oraz pojawianiem się nowych narracji czy też kategorii pojęciowych, do której odnosiły się dane treści:

1. Wydarzenia związane z wojną rosyjsko-ukraińską (Events related to the Russia-Ukraine War) – 74 podkategorie.
2. Uchodźcy z Ukrainy (Ukrainian Refugees) – 6 podkategorii.
3. Ekonomiczne (negatywne) konsekwencje sankcji nałożonych na Rosję ((Negative) Economic Consequences of Sanctions) – 16 podkategorii.
4. Sytuacja społeczna Rosjan i mniejszości rosyjskojęzycznych w danym kraju (Conditions of Russians and Russian-speaking Minorities) – 4 podkategorie.
5. Zagrożenie eskalacją konfliktu na tereny poza Ukrainę (Military Threats to Eastern Europe/Risk of War Expanding Beyond Ukraine) – 15 podkategorii.
6. Wsparcie militarne dla Ukrainy (Military Aid to Ukraine) – 15 podkategorii.
7. Pozostałe (Miscellaneous) – 65 podkategorii.

Monitoring przestrzeni informacyjnej odbywał się za pomocą narzędzi NewsWhip, CrowdTangle oraz innych narzędzi i metod open-source. Przyjął on dwie formy:

1. Monitoring mediów polskojęzycznych w celu zestawienia wszystkich artykułów, które powielały wyżej wymienione narracje, pochodzących ze źródeł uznanych za formalnie bądź nieformalnie powiązanych z wrogimi państwami lub sympatyzujących z nimi.
2. Monitoring mediów społecznościowych, analiza rozmów, konwersacji i innych kanałów komunikacji zawierających lub powielających treści dezinformacyjne.

Ponadto każdy z podmiotów Ukraine War Disinfo Wokring Group określał kluczowe kanały komunikacji dla kraju, którego przestrzeń informacyjna była monitorowana przez dany podmiot.

Redakcja Fakenews.pl za kluczowe źródło dezinformacji (poza stronami internetowymi oraz Facebookiem) uznała komunikator Telegram. Redakcja monitorowała ponad 50 kanałów komunikatora, które rozpoznała jako źródła dezinformacji.

Najważniejsze wydarzenia

• 24 lutego – Początek inwazji wojsk Federacji Rosyjskiej na Ukrainę; ogromny i bezprecedensowy wzrost treści dezinformacyjnych
• 24-27 lutego – Pierwsze sankcje nałożone na rosyjskie banki oraz osoby i organizacje powiązane z władzą na Kremlu
• 28 lutego – Ukraina składa wniosek o przyjęcie do struktur Unii Europejskiej
• 4 marca – Wojska Federacji Rosyjskiej ostrzeliwują elektrownię jądrową w Zaporożu
• 4 kwietnia – Ujawnienie zbrodni wojennych popełnionych przez wojska rosyjskie na ludności cywilnej w Buczy
• 14 kwietnia – Zatopienie okrętu wojennego Moskwa na Morzu Czarnym przez siły ukraińskie
• 19 maja – Zatwierdzenie przez Kongres USA pakietu wsparcia dla Ukrainy o wartości 40 mld dolarów
• 29 maja – Prezydent Serbii Aleksandar Vučić podpisuje umowę energetyczną z Rosją
• 30 maja – prezydent Joe Biden zatwierdza wysłanie systemu artylerii rakietowej HIMARS na Ukrainę
• 6 czerwca – rozpoczęcie systematycznego monitoringu treści dezinformacyjnych przez grupę roboczą Ukraine War Disinfo Wokring Group (UWD WG)
• Czerwiec – początek lipca – Ofensywa wojsk rosyjskich w Donbasie; zajęcie Sewerodoniecka i Łysyczańska
• 23 czerwca – przyznanie Ukrainie i Mołdawii statusu państw kandydujących do Unii Europejskiej
• 29 lipca – zniszczenie obozu jenieckiego w Ołeniwce
• 20 sierpnia – zabójstwo Darii Duginy
• 31 sierpnia – podpisanie przez Victora Orbana umowy energetycznej z Rosją
• 6 września – początek ukraińskiej kontrofensywy na wschodzie
• 26 września – sabotaż gazociągu Nord Stream
• 30 września – złożenie przez Ukrainę wniosku o przyjęcie do struktur NATO
• 8 października – wybuch mostu w Cieśninie Kerczeńskiej
• 10 października – ataki rakietowe na Kijów
• 29 października – atak wojsk ukraińskich na bazę marynarki wojennej w Sewastopolu na Krymie
• 30 października – zakończenie systematycznego monitoringu dezinformacji przez UWD WG

Wyniki monitorowania dezinformacji

Podtrzymywanie głównych narracji, widoczne dowody wskazujące na istnienie strategii dla poszczególnych krajów oraz adaptacyjne reakcje na kluczowe wydarzenia wskazują na pewien stopień koordynacji i projektowania treści dezinformacyjnych.

Widać, że dezinformacja przyjmuje charakter pewnego projektu społecznego, zarządzanego w sposób instytucjonalny, co określane jest mianem fabryki trolli. Temat ten szerzej został opisany przez Ośrodek Studiów Wschodnich w materiale dotyczącym putinowskiej propagandy.

Jednakże z czasem coraz bardziej widoczny stawał się rozpad przyjętych strategii zarządzania treścią. W obliczu rosnących niepowodzeń Federacji Rosyjskiej zarówno na polu walki, jak i arenie międzynarodowej główne narracje z pierwszych dni wojny zaczęły być zastępowane przez mniej ukierunkowane treści, natomiast reakcje adaptacyjne na kluczowe wydarzenia stają się coraz mniej spójne i wiarygodne (niektóre z treści będące odpowiedzią na to samo wydarzenie stały wobec siebie w sprzeczności).

Wraz z trwaniem konfliktu dezinformacja zaczęła coraz częściej odnosić się do teorii spiskowych i przyjmować konspiracyjny charakter. Niektóre treści były wręcz kuriozalne, jak np. próba wywołania strachu (lub śmiechu) doniesieniami o wizytach Obcych lub te mówiące o państwowym handlu dziećmi na Ukrainie, o czym pisaliśmy na łamach Fakenews.pl

Niżej przedstawiamy najczęściej powielane narracje w polskiej przestrzeni informacyjnej:

Wydarzenia związane z wojną rosyjsko-ukraińską

1. Ukraina przegrywa wojnę
2. Ukraina jest państwem nazistowskim
3. Polska zaanektuje (część) terytorium Ukrainy

Uchodźcy z Ukrainy

1. Uchodźcy z Ukrainy są traktowani lepiej niż obywatele Polski
2. Uchodźcy z Ukrainy nie wyrażają wdzięczności i nie szanują udzielonej im pomocy
3. Przyjmowanie uchodźców z Ukrainy zagraża stabilności państwa goszczącego

Ekonomiczne (negatywne) konsekwencje sankcji nałożonych na Rosję

1. Sankcje bardziej dotykają państwa zachodnie niż Rosję
2. Inflacja i kryzys energetyczny są spowodowane polityką Europy i USA
3. Zachód potajemnie współpracuje z Rosją

Sytuacja społeczna Rosjan i mniejszości rosyjskojęzycznych w danym kraju

1. Polska (dany kraj) jest rusofobiczna
2. Ukraińcy dyskryminują osoby rosyjskojęzyczne
3. Obywatele Federacji Rosyjskiej są prześladowani w danym kraju

Zagrożenie eskalacją konfliktu na tereny poza Ukrainę

1. Polska (dany kraj) eskaluje konflikt
2. Rosja przegrywa wojnę i użyje broni jądrowej
3. Zachód poświęci Wschodnią Europę, jeśli konflikt eskaluje poza terytorium Ukrainy

Wsparcie militarne dla Ukrainy

1. Zachodnia pomoc wojskowa jest źle wykorzystywana / kradziona
2. Militarne wsparcie Ukrainy osłabia kraje, które go udzielają
3. Pomoc wojskowa przedłuża wojnę

Pozostałe

1. Polska (dany kraj) nie powinna pomagać Ukrainie ani Ukraińcom ze względu na przeszłe konflikty i wydarzenia historyczne
2. Wojna na Ukrainie jest częścią globalnego spisku
3. Działalność laboratoriów broni biologicznej na terenie Ukrainy

Na szczególne omówienie zasługują dwie narracje, które miały być swego rodzaju dezinformacyjnym „przepisem na Polskę”.

„Polska” dezinformacja

Tym, co wyróżnia treści rozpowszechniane w polskiej przestrzeni informacyjnej, jest dominacja dwóch narracji. Co nie powinno szczególnie dziwić, były one wyrazem nacjonalistycznej, antyukraińskiej polityki tożsamościowej, która silnie odwołuje się do pamięci historycznej.

Przede wszystkim dezinformacja odwoływała się do Rzezi Wołyńskiej oraz szeroko rozumianej działalności Ukraińskich Nacjonalistów z okresu II Wojny Światowej. Tym samym treści te miały utożsamić współczesne społeczeństwo ukraińskie z Ukraińskimi Nacjonalistami. Na łamach Fakenews.pl szerzej opisywaliśmy historię i dekonstruowaliśmy znaczenia jednego z wykorzystywanych w dezinformacji zdjęć.

Ponadto w antyukraińskich narracjach przywoływano wydarzenia historyczne, które miały wzmocnić nastroje nacjonalistyczne i zantagonizować społeczeństwo polskie wobec Ukraińców. W tym celu próbowano wykorzystać m.in. tragizm i emocje związane z Powstaniem Warszawskim, co również opisywaliśmy. Warto również zaznaczyć, że pojawiały się także treści, które miały ukazać przedstawicieli polskiego rządu jako sympatyzujących z ideologią ukraińskiego nacjonalizmu.

Drugą dominującą narracją charakteryzującą polską przestrzeń informacyjną były wszystkie treści dotyczące uchodźców z Ukrainy, które można opisać mianem „ukrainizacji”. Nie jest to nowe pojęcie, jednakże nabrało ono nowego wymiaru wraz z rozpoczęciem wojny rosyjsko-ukraińskiej. Narracja ta miała na celu zantagonizowanie społeczeństwa polskiego wobec uchodźców z Ukrainy, przedstawiając ich jako zagrożenie dla wewnętrznej stabilności państwa Polskiego.

Z czasem narracja ta przerodziła się w teorię spiskową mówiącą o zbliżającym się połączeniu Polski i Ukrainy za cenę utraty suwerenności państwa polskiego oraz tożsamości narodowej Polaków. Nowo powstałe państwo miałoby przyjąć nazwę „Ukropolina” i służyć „syjonistom” z USA. Natomiast napływ uchodźców z Ukrainy miał być celowym i zaplanowanym działaniem.

Warto nadmienić, że termin „Ukropolin” został po raz pierwszy wypromowany przez rosyjskie media w 2019 roku. Szerzej o procesie „ukrainizacji” (także w kontekście Rumunii, Serbii oraz Węgier) można przeczytać w raporcie opublikowanym przez Global Focus z 8 sierpnia 2022 r.

Czołową postacią promującą tezę o ukrainizacji Polski był Grzegorz Braun. Wraz ze swoim środowiskiem politycznym organizował on w całej Polsce wiece pod hasłem „Stop Ukrainizacji Polski”. W lipcu 2022 roku partia Konfederacja Korony Polskiej, której przewodniczy Braun, opublikowała „analizę” tego zjawiska.

W tym miejscu warto dodać, że Fakenews.pl opublikowało raport, który opisuje połączenia między skrajną prawicą i ruchami antyszczepionkowymi a rosyjską propagandą.

Dezinformacja jako nieskuteczny projekt społeczny

Jak zaznaczono na początku tego raportu, dezinformacja ma wywołać określony efekt społeczny. Celem rosyjskiej kampanii dezinformacyjnej było (i jest) przede wszystkim zantagonizowanie Polaków wobec Ukraińców, co miałoby mieć wymiar zarówno militarny, jak i społeczny. Centrum Badania Opini Społecznej regularnie prowadzi badania postaw polskiego społeczeństwa wobec wojny w Ukrainie i ukraińskich uchodźców.

Wyniki badań z marca 2022 roku ukazywały wprost proukraińskie postawy polskiego społeczeństwa, wyrażające się zarówno na poziomie deklaracji, jak i bezpośredniego działania. Deklaracje i postawy Polaków wobec wojny na Ukrainie i ukraińskich uchodźców są stałe w czasie (maj 2022, czerwiec 2022, sierpień 2022).

Choć badania opinii społecznej ukazują pewnie zmiany punktów procentowych, to ich charakter jest nieznaczący. Pomimo przeciągającego się konfliktu większość Polaków nadal uważa, że walkę z Rosją należałoby kontynuować, nie decydując się na najmniejsze ustępstwa. Zdecydowana większość respondentów popiera też przyjęcie Ukrainy do Unii Europejskiej, chociaż w porównaniu do ostatniego pomiaru z marca zmniejszył się odsetek osób uznających, że do akcesji powinno dojść tak prędko, jak to tylko możliwe. Ogromna większość Polaków nadal uważa, że ich państwo powinno przyjmować ukraińskich uchodźców. Od trzech miesięcy mniej więcej połowa badanych deklaruje, że pomaga uchodźcom osobiście bądź że robi to ktoś z ich gospodarstwa domowego.

Odnosząc się do akcji „Stop ukrainizacji Polski” promowanej przez Grzegorza Brauna, trudno mówić o jakimkolwiek wpływie na nastroje panujące w polskim społeczeństwie, kiedy frekwencja na manifestacjach nie przekracza 3 osób.

Wyniki ilościowe zebrane przez CBOS znajdują swoje potwierdzenie także w badaniach jakościowych.

31 października opublikowano wyniki badań przeprowadzonych przez Przemysława Sadurę oraz Sławomira Sierakowskiego. Badania te są wynikiem pogłębionej analizy jakościowej mającej odzwierciedlać niższe klasy oraz klasę średnią polskiego społeczeństwa. Podsumowując raport i idąc za słowami autorów, Polacy są za Ukrainą, ale przeciwko Ukraińcom. Na poziomie ideowym, poparcia i działań militarnych Polacy popierają Ukrainę rozumianą w kategoriach suwerennego państwa narodowego walczącego z Rosją, ale mają negatywny stosunek do Ukraińców (co oznacza nie tyle obywateli Ukrainy, co grupę etniczną i wyimaginowaną grupę zakorzenioną w historii i kulturze). Szerzej ten temat opisaliśmy w artykule dotyczącym postaci Stepana Bandery.

Podsumowanie

Krótko podsumowując raport, widzimy, że rosyjska dezinformacja miała charakter szerokiego projektu społecznego, dostosowanego do kontekstów polskiego społeczeństwa (przynajmniej na początku konfliktu). Jak widać, był to projekt nieskuteczny.

Źródła

Open Information Partnership: https://openinformationpartnership.org/

Global Focus: https://www.global-focus.eu/2022/08/ukrainization-in-pro-russian-propaganda-in-romania-poland-serbia-and-hungary/

CBOS Marzec 2022: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2022/K_038_22.PDF

CBOS Maj 2022: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2022/K_073_22.PDF

CBOS Czerwiec 2022: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2022/K_086_22.PDF

CBOS Sierpień 2022: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2022/K_101_22.PDF

Ośrodek Studiów Wschodnich: https://www.youtube.com/watch?v=wAVKw2u1LyI&t=1s

Badania Sierakowski, Sadura: https://wydawnictwo.krytykapolityczna.pl/polacy-za-ukraina-ale-przeciw-ukraincom-sierakowski-sadura-1100