Niezmiennie transseksualność oraz sytuacja społeczna osób trans jest jednym z najgorętszych tematów debaty publicznej. Bez wątpienia transpłciowość jest trudnym społecznie tematem, mocno polaryzującym i wywołującym silne emocje. Ponadto sama transpłciowość jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym. Świadoma, głęboka i przeprowadzana z poszanowaniem godności wszystkich osób dyskusja jest niezmiernie ważna. Dlatego też używanie precyzyjnego języka oraz odpowiednich terminów i określeń jest szczególnie istotne. W artykule opisujemy złożoność tematu, jakim jest płeć, oraz wyjaśniamy podstawowe terminy.
Płeć biologiczna (ang. sex)
Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy niewiele zjawisk biologicznych okazuje się naprawdę prostych. Uproszczenia z języka potocznego nie mają zastosowania w dyskusji naukowej ani takiej, w której powołujemy się na aktualny stan wiedzy naukowej. Wszystkie, nawet najbardziej fundamentalne mechanizmy biologiczne komplikują się tym bardziej, im bardziej złożony jest organizm, którego dotyczą. Nie jest to cecha właściwa tylko ludziom, ale odnosi się do wszystkich organizmów biologicznych. Ma to zastosowanie również do płci.
Płeć biologiczna (ang. sex) to zbiór cech danego organizmu odnoszących się do jego budowy, funkcji i zachowania, warunkujących jego rolę w rozmnażaniu płciowym. Sedno płci biologicznej to funkcja w rozmnażaniu. Osoby zainteresowane szczegółowym omówieniem tematu płci z perspektywy biologicznej odsyłamy do wykładu dr. hab. Rafała Piperskiego z Zakładu Anatomii Porównawczej Instytutu Zoologii i Badań Biomedycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W przypadku człowieka współczesna biologia wskazuje na cztery poziomy płci, co i tak jest uproszczeniem. Odpowiednio jest to: płeć genetyczna, płeć gonadalna, płeć genitalna oraz płeć fenotypowa. Tymczasem życie ludzkie nie jest tylko uwarunkowane przez procesy biologiczne. Równie istotnym czynnikiem warunkującym świat człowieka jest kultura.
Płeć kulturowa (ang. gender)
Płeć kulturowa (ang. gender) to pojęcie opisujące role, zachowania, cechy czy normy przypisane społecznie do rozpoznanej płci biologicznej. Innymi słowy, płeć kulturowa opisuje to, co społecznie jest uznawane za „męskie” i „żeńskie”. Kwestie te nie są jednak określone w sposób jednoznaczny i uniwersalny, a raczej złożony, niejednoznaczny i labilny. Na płeć kulturową mają wpływ czynniki kulturowe, społeczne, ekonomiczne, historyczne, a nawet geograficzne.
Rozróżnienie między płcią biologiczną (ang. sex) a płcią kulturową (ang. gender) wprowadziła w 1972 roku angielska badaczka społeczna Ann Oakley. W swojej klasycznej już pracy „Sex, Gender and Society” (Oakley 1972, s. 158) pisze:
„Płeć” to pojęcie biologiczne, „rodzaj” (gender) to pojęcie psychologiczne i kulturowe (…) Bycie mężczyzną lub kobietą, chłopcem lub dziewczynką jest w równej mierze kwestią ubrania, gestykulacji, zawodu, kontaktów społecznych i osobowości co posiadania określonych narządów płciowych (…) To prawda, że każde społeczeństwo używa płci biologicznej jako kryterium umożliwiającego przypisanie jednostki do określonej płci kulturowej (…) każde społeczeństwo uważa, że to właśnie jego definicje płci kulturowej odpowiadają biologicznej dwoistości płci.
Równie klasycznym tekstem opisujący płeć kulturową jest artykuł Patrici Martin „Gender as Social Institution”. Instytucje społeczne to trwałe, powtarzalne i uznane przez dane społeczeństwa za normę wzorce zachowań. Co więcej, przestrzeganie tych norm oraz powielanie i utrwalanie tego wzorca jest społecznie oczekiwane, a ich nieprzestrzeganie sankcjonowane. Wpisanie płci kulturowej w kategorii instytucji oznacza, że stanowi ona wzorce zachowań, postępowań, norm, wartości oraz ograniczeń definiowanych dla określonych płci. Mówiąc prościej, instytucje to ludzie plus reguły. Często w dyskusjach na temat płci pojawia się także termin roli społecznej. W potocznym rozumieniu wydaje się on terminem prostym, w rzeczywistości jednak jest o wiele głębszy i wielowymiarowy.
Rola społeczna to zestaw wymagań i oczekiwań, jakie narzuca społeczeństwo jednostce wykonującej czynności i zadania przypisane do danej roli. Bardziej szczegółowo rolę można opisać jako typową reakcję jednostek zajmujących określone pozycje. Osoba pełniąca rolę musi dostosować swoje działanie tak, aby wrażenie dotyczące jej Ja odpowiadało wymaganym od niej, w trakcie pełnienia roli, cechom osobowym, które musi uznać za własne. Skutecznie narzucane i przyswajane cechy łączą się z pozycją, jaką przyjmuje jednostka odgrywająca daną rolę, tworząc tym samym wizerunek roli. Innymi słowy, rola społeczna ma zarówno wymiar zewnętrznego świata społecznego, jak i wewnętrznego świata przeżyć i odczuć.
W wielu kulturach funkcjonuje inny niż dychotomiczny model płci. Oto kilka przykładów: Kothi w Indiach, Two-Spirit w kulturze rdzennej Ameryki Północnej, Fa’afafine na Samoa, Muxe w Meksyku czy Waria w Indonezji.
W przypadku kultury zachodniej warto wspomnieć o zmianach w postrzeganiu dziecięcości. Tradycyjnie kolor różowy był przypisywany chłopcom, natomiast kolor niebieski dziewczynkom. Ten pierwszy oznaczał siłę, moc i sprawczość, drugi natomiast czystość, delikatność i piękno. Jeszcze w XIX wieku wszystkie niemowlęta nosiły długie suknie z obszyciami sięgającymi daleko poza stopy, dopóki nie zaczęły raczkować. Malutkie dzieci (tak dziewczynki, jak i chłopcy) były ubierane tak samo, przy czym mali chłopcy nosili spódniczki lub sukienki do 5-7 roku życia. Na starych fotografiach i obrazach odróżnienie chłopców od dziewczynek bywa prawie niemożliwe, ponieważ chłopcy często nosili również długie loki. Niżej fotografia Franklina Roosevelta, 32. prezydenta Stanów Zjednoczonych, w wieku trzech lat:
Tym samym płeć kulturową należy rozpatrywać w trzech wymiarach: prawnym (płeć nadana przy urodzeniu), psychicznym (świat wewnętrznych przeżyć) oraz społecznym (funkcjonowanie w codzienności społecznej).
Transpłciowość według Światowej Organizacji Zdrowia
Klasyfikacja ICD-11 została przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w maju 2019 roku. Jej wprowadzenie jako oficjalnego standardu nastąpiło 1 stycznia 2022 roku. Od tego momentu ICD-11 zastąpiła poprzednią wersję, ICD-10, jako główny system klasyfikacji chorób i innych problemów zdrowotnych. ICD-11 obejmuje szersze spektrum zagadnień zdrowotnych, uwzględniając również aspekty zdrowia psychicznego, psychologicznego i społecznego. Szersze omówienie zmian w klasyfikacji dotyczących niezgodności płci można znaleźć np. w tym artykule. Nowa klasyfikacja uwzględnia również postępy w dziedzinie medycyny i badań naukowych, a także dostosowuje się do zmieniających się potrzeb i rozwoju wiedzy medycznej. Zgodnie z ICD-11 transpłciowość zostaje przeniesiona z sekcji „zaburzeń” do sekcji „zdrowie seksualne”, by zapewnić odpowiedni dostęp do świadczeń zdrowotnych.
Niezgodność płciowa w adolescencji i dorosłości:
(…) charakteryzuje się wyraźną i trwałą niezgodnością między doświadczaną przez jednostkę płcią a płcią przypisaną, co często prowadzi do chęci „przejścia”, aby żyć i być akceptowanym jako osoba doświadczanej płci, poprzez leczenie hormonalne, operacje lub inne usługi zdrowotne, aby ciało jednostki było zgodne, w miarę potrzeby i możliwości, z doświadczaną płcią. Diagnoza nie może być postawiona przed rozpoczęciem okresu dojrzewania. Same zachowania i preferencje związane z wariantem płci nie stanowią podstawy do postawienia diagnozy.
Niezgodność płci u dzieci:
(…) charakteryzuje się wyraźną niezgodnością między doświadczaną/wyrażaną przez jednostkę płcią a płcią przypisaną u dzieci w okresie przedpokwitaniowym. Obejmuje ona silne pragnienie bycia inną płcią niż płeć przypisana; silną niechęć dziecka do swojej anatomii płciowej lub przewidywanych drugorzędowych cech płciowych i/lub silne pragnienie posiadania pierwotnych i/lub przewidywanych drugorzędowych cech płciowych, które odpowiadają doświadczanej płci; a także zabawy w wyobraźnię lub fantazje, zabawki, gry lub czynności i towarzyszy zabaw typowe dla doświadczanej płci, a nie dla płci przypisanej. Niekompatybilność musi utrzymywać się przez około 2 lata. Same zachowania i preferencje związane z różnicą płci nie stanowią podstawy do postawienia diagnozy.
Transpłciowość i korekta płci
Termin „transseksualność” określa niezgodność między psychicznym poczuciem płci a biologiczną budową ciała oraz płcią nadaną przy urodzeniu. Jest to pojęcie medyczne, dlatego społeczność osób transpłciowych woli termin „transpłciowość”, który odnosi się do wszystkich osób o tożsamości płciowej różniącej się od płci nadanej przy urodzeniu. Obejmuje to wszystkie osoby, które nie czują się przynależne wyłącznie do płci żeńskiej lub męskiej. Zatem są to osoby niebinarne, a także osoby transseksualne.
W procesie tranzycji (korekty płci) osoby dopasowują swoje ciało, dokumenty – elementy życia codziennego – do płci odczuwanej, która się nie zmienia. Natomiast określenie „zmiana płci” sugeruje coś przeciwnego. Dlatego w dyskusji dotyczącej sytuacji osób trans oraz samego procesu tranzycji nie należy używać terminu „zmiana płci” – bo płeć odczuwana pozostaje bez zmian.
Podsumowanie
Jak wskazano w artykule, płeć ma charakter wielowymiarowy, jest to pojęcie leżące na przecięciu nauk biologicznych i społecznych. Określenia, terminy i pojęcia, których używamy w języku potocznym na co dzień, w żaden sposób nie oddają złożoności tego zjawiska. Nieprecyzyjny język nie tylko utrudnia rzetelną (i potrzebną) dyskusję, ale także wprowadza w błąd, staje się narzędziem, które można wykorzystać do manipulacji, tworzenia fake newsów oraz dezinformacji.
Źródła
Belly: https://bellatory.com/fashion-industry/Childrens-Clothing-of-the-19th-Century
CNN: https://edition.cnn.com/travel/article/muxes-mexico-gender-binary-cec/index.html
Copernicus: https://www.youtube.com/watch?v=3b2jYj5NNAg
ICD-11: https://icd.who.int/
IHS: https://scroll.in/article/662023/hijra-kothi-aravani-a-quick-guide-to-transgender-terminology
NHM: https://nhm.org/stories/beyond-gender-indigenous-perspectives-faafafine-and-faafatama
Ponton: https://ponton.org.pl/lgbtqiap/transseksualnosc-i-transplciowosc/
Przegląd Psychjologiczny https://www.researchgate.net/publication/367986918_Niezgodnosc_plciowa_w_najnowszej_klasyfikacji_chorob_ICD-11
Seksuologia Polska: https://journals.viamedica.pl/sexual_and_mental_health/article/view/41312/32110
Scroll.in: https://scroll.in/article/662023/hijra-kothi-aravani-a-quick-guide-to-transgender-terminology
Social Forces: https://www.academia.edu/20433750/Gender_As_Social_Institution
Tranzycja: https://tranzycja.pl/#faq
