Jedną z głównych narracji głoszonych przez Kreml jako usprawiedliwienie inwazji na Ukrainę było określanie państwa ukraińskiego mianem państwa nazistowskiego. Według tej narracji społeczeństwo ukraińskie wyznaje ideologię III Rzeszy, a główną postacią budującą tożsamość ukraińską jest Stepan Bandera. Celem jest uwiarygodnienie tego przekazu, odnowienie konfliktów narodowościowych i zantagonizowanie społeczeństwa wobec obywateli Ukrainy.

Zestawiając wydarzenia historyczne ze współczesnymi odniesieniami do działalności ukraińskich nacjonalistów z okresu II Wojny Światowej, wskazuje się na ciągłość wyznawanej ideologii. Główną figurą występującą w tej narracji jest postać Stepana Bandery i jego rzekomy kult. Ukraińskie społeczeństwo określa się mianem banderowców, faszystów czy nazistów.

W tym tekście zdekonstruujemy tę narrację, analizując ją w odniesieniu do obecnych wydarzeń społecznych, politycznych i militarnych. Pierwsza część tekstu poświęcona jest historycznej rekonstrukcji postaci Stepana Bandery oraz Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Natomiast druga część tekstu opisuje relacje współczesnego społeczeństwa ukraińskiego z symboliczną postacią Stepana Bandery. W tym miejscu należy zaznaczyć, że proces tworzenia nowoczesnej podmiotowości Ukrainy należy liczyć od pomarańczowej rewolucji, jednak w tym tekście uwagę skupiliśmy na Ukrainie oraz społeczeństwie ukraińskim po aneksji Krymu w 2014. Czytelników zainteresowanych polityką historyczną oraz próbą budowania nowoczesnej tożsamości ukraińskiej sprzed wydarzeń z 2014 roku odsyłamy do analiz Ośrodka Studiów Wschodnich [1], [2], [3].

Krótka biografia Stepana Bandery

Stepan Bandera urodził się 1 stycznia 1909 r. we wsi Uhrynów Stary we wschodniej części Galicji (obecnie obwód iwanofrankiwski). Rodzina Bandery była aktywnie zaangażowana w działalność niepodległościową Ukrainy. Ojciec Andrij w latach 1918-1919 brał udział w tworzeniu struktur Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Był także kapelanem oddziałów walczących przeciwko Polakom. W 1941 roku został zamordowany w Kijowie przez NKWD. Również rodzina od strony matki brała czynny udział w działaniach niepodległościowych.

W 1927 r. Stepan wstąpił do Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO), a w 1929 r. dołączył do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Według relacji jego kolegów już od wczesnych lat młodzieńczych Banderę cechowały fanatyczny nacjonalizm, ekstremizm i bezkompromisowość.

Stepan Bandera charakteryzował się wysoką charyzmą i zdolnościami oratorskimi, co w połączeniu z jego fanatyzmem i całkowitym poświęceniem dla idei ukraińskiego nacjonalizmu sprawiło, że w 1931 r. został kierownikiem referatu propagandy OUN, a w 1933 r. objął przywództwo nad Egzekutywą Krajową OUN. Pod jego kierownictwem działania OUN cechował bezwzględny terror i masowa przemoc wobec wszystkich wrogów narodu i „ukraińskiej rewolucji narodowej” (dotyczyło to także innych ukraińskich nacjonalistów, którzy nie podzielali ideologii wyznawanej przez Banderę).

Po zajęciu przez wojska Wehrmachtu Lwowa w czerwcu 1941 r. ukraińscy nacjonaliści pod kierownictwem Bandery ogłosili powstanie niepodległego państwa ukraińskiego, co jednak nie zostało uznane przez III Rzeszę. Rozpoczęło to masowe aresztowania członków OUN. Pod koniec 1941 roku Stepan Bandera trafił do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, z którego został uwolniony 27 września 1944 roku.

Jego osobista odpowiedzialność za Rzeź Wołyńską (1943-1944) była bardzo ograniczona albo nawet żadna. Jednakże ponosi on całkowitą odpowiedzialność moralną za ludobójstwo Polaków na Wołyniu. Zbrodnia ta została przeprowadzona w ramach „rewolucji narodowej”, którą zaplanował. Stepan Bandera nigdy nie potępił, ani nawet nie przyznał się do żadnych zbrodni OUN i UPA.

Po drugiej wojnie światowej współpracował z brytyjskim wywiadem, organizując działania szpiegowskie na terenach Związku Radzieckiego. Sowiecki wywiad kilkukrotnie próbował zlikwidować Banderę, jednak do udanego zamachu doszło dopiero w 1959 r., co uczyniło go w oczach Ukraińców męczennikiem narodu.

Powstanie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)

Za twórcę ukraińskiego nacjonalizmu uważa się Mykołę Michnowśkiego, który na długo przed I wojną światową sfomułował hasło „Ukraina dla Ukraińców”, jednakże czołowym ideologiem ukraińskiego nacjonalizmu w dwudziestoleciu międzywojennym był Dmytro Doncow. W 1926 r. opublikował on książkę Nacjonalizm, w której zawarł wykładnię swojej doktryny. Jak wskazywał Oleh Bahan: „Utwór ten, napisany błyskotliwym stylem, dał początek nowemu zjawisku w XX w. – kulturze ukraińskiej. Przemienił ukraińską psychikę, mentalność, stworzył nowego (…) człowieka” (Bahan 1994, s. 50). Doktryna Doncowa zakłada relacje pomiędzy obywatelem, narodem a państwem oparte na sile i władzy. Odrzuciwszy demokrację, Doncow opowiadał się za przejęciem kierowniczej roli w narodzie przez „aktywną, odważną, spragnioną władzy mniejszość”, która miała się charakteryzować fanatyczną, zdolną do wszelkich poświęceń na rzecz swojego narodu miłością.

Warto zaznaczyć, iż Doncow za głównego wroga narodu i państwa ukraińskiego postrzegał Rosję, a walkę z nią traktował jako historyczną misję Ukrainy. Polska, w której mieszkał i tworzył Doncow, była przez niego postrzegana jako potencjalny sojusznik w walce przeciwko Rosji. Opowiadał się za sojuszem Piłsudski-Petlura.

Poglądy oraz postać Doncowa inspirowały wielu, zwłaszcza młodych, którzy coraz bardziej radykalizowali swoje poglądy i wizję niepodległego państwa ukraińskiego. W 1929 roku podczas I Kongresu Ukraińskich Nacjonalistów, w którym wzięło udział trzydziestu przedstawicieli organizacji nacjonalistycznych, powołano Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), zatwierdzono jej program, statut oraz ustalono strukturę organizacji (Motyka 2006, s. 40-65).

Wizję OUN dobrze oddawał tzw. dekalog nacjonalisty napisany przez Stepana Łenkawskiego i opublikowany latem 1929 r. (tłum. za: Motyka 2006, s. 49-50)

Ja – Duch odwiecznej walki, który uchronił Ciebie od potopu tatarskiego i postawił między dwoma światami – nakazuję nowe życie:

1. Zdobędziesz państwo ukraińskie albo zginiesz, walcząc o nie.
2. Nie pozwolisz nikomu plamić sławy ani czci Twego Narodu.
3. Pamiętaj o wielkich dniach naszej walki wyzwoleńczej.
4. Bądź dumny z tego, że jesteś spadkobiercą walki o chwałę Trójzęba Włodzimierzowego.
5. Pomścij śmierć Wielkich Rycerzy.
6. O sprawie nie rozmawiaj z kim można, ale z tym, z kim trzeba.
7. Nie zawahasz się spełnić największej zbrodni, kiedy tego wymaga dobro sprawy.
8. Nienawiścią oraz podstępem będziesz przyjmował wrogów Twego Narodu.
9. Ani prośby, ani groźby, tortury, ani śmierć nie zmuszą Cię do wyjawienia tajemnic.
10. Będziesz dążył do rozszerzenia siły, sławy, bogactwa i obszaru państwa ukraińskiego nawet drogą ujarzmienia cudzoziemców.

Powstała w 1929 r. OUN miała być odpowiedzią na wszelkie braki i niepowodzenia walki wyzwoleńczej w latach 1918-1921, dlatego też jej działacze od początku rościli sobie prawo do zwierzchnictwa nad wszelkimi innymi organizacjami ukraińskimi, uważając OUN za „najważniejszą formę zorganizowania narodu w okresie niewoli” (Kentij 1998, s. 28).

Lata 1939-1941. Rozłam w Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów

Przegrana przez Polskę Kampania Wrześniowa skutkowała podziałem terytorium II Rzeczypospolitej pomiędzy III Rzeszę i ZSRR. Granica okupacji niemiecko-sowieckiej, biegnąca wzdłuż Sanu i Bugu, pozostawiała większość regionów zamieszkiwanych przez Ukraińców po stronie ZSRR. Na terenach nowopowstałej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej władze sowieckie starały się jak najszybciej doprowadzić do zmian ustrojowych i społecznych. Oznaczało to natychmiastowe wprowadzenie przez NKWD aparatu represji (Iljuszyn, Mazur 2001, s. 49-74), w tym prześladowań i aresztowań politycznych, czystek i masowych przesiedleń. Represje i prześladowania polityczne, kolektywizacja rolnictwa i wprowadzenie komunistycznej gospodarki oraz sowietyzacja władzy doprowadziły do coraz większego poparcia dla haseł OUN wśród ludności ukraińskiej.

Sytuacja Ukraińców na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę była zupełnie odmienna. Władze Generalnego Gubernatorstwa prowadziły politykę mającą na celu podsycanie wszelkich etnicznych konfliktów. Celem działań władz okupacyjnych było uzyskanie poparcia Ukraińców. Jak pisze Ryszard Torzecki, niemiecka polityka sprawiała, że Ukraińcy „wierzyli w polityczną wspólnotę interesów niemiecko-ukraińskich” (Torzecki 1993, s. 44).

Jak oceniali ówcześni polscy analitycy, Ukraińcom wydawało się, że „program OUN jest bliski zrealizowania, a sama OUN jest jedynym czynnikiem, który poprowadzi naród ukraiński po właściwej drodze”.  Pełna treść dokumentu znajduje się w archiwum Instytutu Polski i Muzeum im. Generała Sikorskiego (sygnatura A9v/31):

W tym czasie funkcję przewodniczącego Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów pełnił doświadczony polityk i wojskowy Andrij Melnyk. Był on jednym z założycieli OUN w 1929 r., oficerem Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych (ukraińska formacja wojskowa wchodząca w skład armii Austro-Węgier podczas I Wojny Światowej) i pułkownikiem Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, biorąc czynny udział w wojnie ukraińsko radzieckiej w latach 1917-1921. Melnyk reprezentował grupę tzw. „starych” socjalistów, co doprowadziło do wewnętrznego konfliktu w samej OUN, mającego charakter pokoleniowy:

„Młodzi byli zdecydowanie radykalniejsi, skłonniejsi do liczenia na własne siły, choć nigdy nie zrezygnowali z pomocy bliskich ideowo i politycznie partnerów, starsi, wychodzący się z Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (…), przekonani o swych racjach i prawie do przewodzenia w organizacji – byli w stosunku do partnerów uznanych za sojuszników bardziej kompromisowi” (Torzecki 1993, s. 41).

Konflikt ten doprowadził do ogłoszenia 10 lutego 1940 r. zawiązania przez „młodych” radykałów frakcji rewolucyjnej OUN, gdzie główną postacią był Stepan Bandera (w skrócie OUN-R, później zaczęto stosować skrót OUN-B od nazwiska Bandery). Choć na początku obie frakcje miały nadzieję na kompromis, to już 27 września 1940 r. Bandera został usunięty z OUN, co zapoczątkowało bezlitosną i krwawą walkę o wpływy w organizacji. O ile emigracja ukraińska opowiedziała się po stronie Melnyka, to na ziemiach ukraińskich zwyciężyła frakcja Bandery, pozyskując ponad 60% członków OUN (Mudryk-Mecznyk 1997, s. 89).

Grzegorz Motyka za najpoważniejszą różnicę pomiędzy obiema frakcjami (nie licząc osobistych ambicji liderów) uznał spór o to, w jaki sposób realizować dalszą walkę narodowo-wyzwoleńczą. Zwolennicy Melnyka byli zdania, że działania militarne OUN powinny być ściśle powiązane z działaniami III Rzeszy, natomiast banderowcy chcieli jak najszybciej rozpocząć powstanie przeciwko okupacji sowieckiej (Motyka 2006, s. 80).

Ukraina, o jaką walczył Stepan Bandera

Wiosną 1941 r. w Krakowie doszło do spotkania kierownictwa OUN-B, podczas którego opracowano i przyjęto dokument pt. „Walka i działalność ukraińskich nacjonalistów podczas wojny”. Dokument ten był swoistym manifestem ideologicznym OUN-B, zawierającym wizję Ukrainy, o jaką walczyli ukraińscy nacjonaliści pod kierownictwem Stepana Bandery.

Za głównego wroga narodu i państwa ukraińskiego uznano ZSRR (w dokumencie stosowano określenie moskale), a jego zwalczanie było głównym celem OUN Bandery:

Ziemie ukraińskie, które zostaną wyzwolone spod okupacji sowieckiej przez OUN, mają utworzyć suwerenne państwo ukraińskie. Rolą, w jakiej postrzega się Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, jest nie tylko utworzenie niepodległego państwa, ale także sprawowanie całkowitej władzy wewnątrz tegoż. Banderowcy postrzegali swoje działania militarne i polityczne jako najważniejszą i najbardziej zasłużoną siłę walczącą o niepodległe państwo ukraińskie, co miało legitymizować ich całkowitą władzę wewnątrz powstającego państwa. (W tym miejscu należy dodać, że naród ukraiński był definiowany przez banderowców w kategoriach etnicznych. Pozostałe grupy etniczne i narody były uznawane za wrogie lub przyjazne).

W „Walce i działalności ukraińskich nacjonalistów podczas wojny” jasno określono model politycznej państwowości Ukrainy:

Projekt polityczny banderowców za najwyższą wartość przyjmował suwerenne ukraińskie państwo narodowe. Tym samym całość funkcjonowania instytucji państwowych oraz społecznych miała być podporządkowana tej idei. Suwerenna Ukraina miała przyjąć formę autarchii, czyli formy rządów, w której najwyższa forma władzy należy do jednego człowieka – wodza. Sprawowanie władzy nie jest kontrolowane przez żadne instytucje zewnętrzne, sama stanowi ona prawo i kontroluje wszystkie czynności państwowe. Społeczeństwo pozostaje poddane całkowitej kontroli i pozbawione sprawczości. W systemie jednostka jest przedmiotem, a nie podmiotem sprawowania władzy i polityki (Brzeziński i Friedrich 2022).

Opracowany przez liderów OUN-B dokument „Walka i działalność ukraińskich nacjonalistów podczas wojny” określał nie tylko ustrój polityczny i formy sprawowania władzy w państwie ukraińskim, ale przedstawiał także cały projekt kształtowania obywateli wedle ideologii ukraińskiego nacjonalizmu. Projekt ten został dość szczegółowo opisany, a za główne narzędzie do jego realizacji uznano działania propagandowe i ideologiczne.

Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów pod kierownictwem Bandery walczyła o autorytarne, zmilitaryzowane, oparte na przemocy i silnej władzy państwo, w którym jednostka jest tylko przedmiotem mającym realizować idee ukraińskiego nacjonalizmu.

Stepan Bandera w Ukrainie po rozpadzie Związku Radzieckiego

W powszechnej świadomości (nie tylko polskiej, ale także zagranicznej) funkcjonowało przeświadczenie o znaczącym poparciu przez ukraińskie społeczeństwo dla postaci Stepana Bandery czy też szerzej – dla OUN. Media zarówno polskie, jak i zagraniczne prezentowały materiały z różnych wydarzeń publicznych, podczas których oddawano cześć Banderze oraz OUN. Bez wątpienia obrazy te mogą wywoływać silne emocje, wewnętrzny sprzeciw czy oburzenie. Jednakże do szerszej oceny zjawiska konieczne jest przyjrzenie się skali tych wydarzeń. Jak podaje BBC, w marszu, który przeszedł ulicami Kijowa 2 stycznia 2015 r., wzięło udział około 2500 osób. Polska Agencja Prasowa podaje, że w 2017 roku w podobnym marszu wzięło udział około 1000 osób, z kolei Wprost, powołując się na ukraińską agencję Unian, podaje, że w marszu z okazji 110. urodzin Bandery, który przeszedł ulicami Kijowa 2 stycznia 2019 roku, wzięło udział kilka tysięcy osób.

W dyskusji o panującym kulcie Bandery w Ukrainie często przywołuje się powszechność i rosnącą liczbę jego pomników czy też przemianowywanie nazw ulic. Przyjmuje się, że społeczeństwo ukraińskie coraz bardziej gloryfikuje przywódcę Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.

W 2016 roku dziennikarze śledczy z redakcji Dyvys.info (ukr. Дивись.info) zbadali, w jakich regionach Ukrainy wzniesiono pomniki Bandery, ile ich było i jaką przybrały formę. Ustalono, że na terenie całej Ukrainy stanęły 44 pełnowymiarowe pomniki Bandery. Jednakże miało to miejsce tylko w czterech obwodach: iwanofrankiwskim, lwowskim, rówieńskim i tarnopolskim. Dziennikarze ustalili także, kiedy wzniesiono pomniki, co przedstawiono na poniższej grafice.

O komentarz poproszono ówczesnego szefa Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej Wołodymyra Wjatrowycza. Zwraca on uwagę na fakt, że pomniki te powstawały z inicjatywy lokalnych społeczności, nie zaś w ramach odgórnych działań państwowych. Fakt, że w latach 2006-2013 postawiono najwięcej pomników, ma według Wjatrowycza związek z przemianami społecznymi zapoczątkowanymi przez Pomarańczową Rewolucję, kiedy to Ukraińcy zaczęli inaczej postrzegać państwowość i historię Ukrainy. Z kolei pomniki stawiane po 2010 roku Wjatrowycz interpretuje jako wyraz sprzeciwu wobec polityki powrotu do wszystkiego, co radzieckie, realizowanej przez reżim Janukowycza. Co więcej, według Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej pomniki stawiane Banderze symbolizują walkę z reżimem sowieckim i nie mają żadnego antypolskiego charakteru.

Wyobrażony kult Bandery

W 2017 roku na łamach tygodnika Do Rzeczy (nr. 6/2017 (208)) ukazał się wywiad z Jarosławem Kaczyńskim, w którym to prezes PiS odniósł się do stosunków polsko-ukraińskich słowami:

„Nie możemy przez lata zgadzać się, by na Ukrainie budowano kult ludzi, którzy wobec Polaków dopuścili się ludobójstwa, i to takiego, że choć trudno było przebić w okrucieństwie Niemców, to oni ich przebili. Krótko mówiąc, to sprawa pewnego wyboru Ukrainy. Powiedziałem wyraźnie panu prezydentowi Poroszence, że z Banderą to oni do Europy nie wejdą. To jest sprawa dla mnie jasna, bo wykazaliśmy ogromną cierpliwość, ale są jej granice”.

Teza, którą postawił Kaczyński, wywołała silne oburzenie i sprzeciw nie tylko ze strony polityków ukraińskich, ale także całego społeczeństwa. W odpowiedzi na słowa prezesa PiS dziennikarze z portalu Argument (Аргумен) postanowili sprawdzić, jak „państwowy kult Bandery” wyrażany jest w liczbach.

Od inauguracji Petra Poroszenki (7 czerwca 2014 r.) do wyrażonego przez Kaczyńskiego sprzeciwu na oficjalnej stronie prezydenta Ukrainy pojawiło się niespełna 1600 dekretów, z czego tylko 43 dotyczyły polityki historycznej. Stepan Bandera, OUN ani UPA nie zostały wspomniane w żadnym spośród tych 43 dekretów. Były one poświęcone m.in. uczczeniu pamięci ofiar Wielkiego Głodu, Rewolucji Ukraińskiej 1917-1921 czy też katastrofie w Czarnobylu. Co więcej, na stronie Prezydenta Ukrainy nie znajdował się żaden dokument ani żadna wiadomość, w których byłaby wspomniana postać Stepana Bandery.

W artykule przywołano także oficjalne dane Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej dotyczące zmian nazw ulic i placów w ramach działań dekomunizacyjnych. Na terenie całej Ukrainy łącznie przemianowano 51 493 ulice i płace. Imieniem Bandery nazwano 34 z nich, co stanowi 0,07% spośród wszystkich zmienionych nazw.

Sprawdzono także liczbę wyemitowanych monet okolicznościowych i pamiątkowych znaczków pocztowych będących wyrazem polityki historycznej prezydenta Poroszenki. W latach 2014-2016 Narodowy Bank Ukrainy wyemitował 108 monet okolicznościowych, a Poczta Ukrainy 87 znaczków pamiątkowych. Pośród nich nie znalazła ani jedna moneta oraz ani jeden znaczek poświęcone Banderze, OUN czy UPA. Autorzy analizy przedstawili także dane liczbowe dotyczące uchwał Rady Najwyższej Ukrainy, publikacji Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej czy badań opinii publicznej.

Zebrane przez dziennikarzy Argumentu dane liczbowe odnoszące się do realizowanej przez państwo ukraińskie polityki historycznej wskazują jednoznacznie, że wspominany przez Kaczyńskiego „kult Bandery” jest fikcją. Teza mówiąca o konstruowaniu ukraińskiej tożsamości narodowej poprzez upamiętnienie i uznanie działalności Bandery, OUN czy UPA nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. Kaczyński w wywiadzie, którego udzielił tygodnikowi Do Rzeczy, opisał swoje wyobrażenie współczesnej Ukrainy, a nie analizę czy komentarz do faktycznej rzeczywistości.

W polskiej pamięci historycznej działalność ukraińskich nacjonalistów i postać Stepana Bandery nierozerwalnie związane są z Rzezią Wołyńską i antypolskością. Jednakże w pamięci historycznej Ukraińców Stepan Bandera jest symbolem walki z ZSRR i rusyfikacją Ukrainy.

Ukraińska Powstańcza Armia (formacja zbrojna OUN-B powstała w 1942 r.) przeciwstawiała się reżimowi sowieckiemu aż do lat 60-tych XX wieku. W trakcie trwającej wojny pomiędzy UPA a NKWD sowieci zabili 135 tys. mieszkańców zachodnich obwodów Ukrainy, aresztowali 134 tys. i deportowali ponad 203 tys. mieszkańców. Sowieckie represje dotknęły prawie 400 tys. Ukraińców. Dodatkowo w latach 1946-1947 na terenach Ukraińskiej Republiki Radzieckiej panowała klęska głodu, która była efektem celowych działań ZSRR. Według ukraińskich historyków liczba ofiar polityki ZSRR mogła sięgać nawet miliona osób.

Walka narodowo-wyzwoleńcza, jaką prowadziła UPA z NKWD, zakończyła się całkowitą likwidacją OUN-UPA na terenach Związku Radzieckiego (Motyka 2006, s. 414-647). W efekcie UPA dla Ukraińców stała się odpowiednikiem polskich Żołnierzy Wyklętych.

Derusyfikacja i nowa tożsamość Ukrainy

W przeciągu trzydziestu lat niepodległości Ukraina stopniowo zaczynała budować własną tożsamość, odcinając się od Rosji i wyrażając coraz większe aspiracje europejskie. W tym czasie państwo i społeczeństwo ukraińskie przeszły przez proces dekomunizacji i oderwania się od spuścizny ZSRR oraz rozpoczęły proces derysufikacji. Zaczęto konstruować świadomość narodową poprzez oddzielenie i odrzucenie tego, co rosyjskie. Tożsamość ukraińska konstruowana jest poprzez wyzwolenie spod wpływów Rosji, nie tylko politycznych i gospodarczych, ale także kulturowych i symbolicznych. Nowa tożsamość ukraińska zaczyna przenikać wiele sfer życia społecznego, zażegnując podziały regionalne i jednocząc obywateli w kwestiach politycznych, historycznych i ideologicznych.

Agresja militarna Rosji i próba włączenia części terytoriów Ukrainy do Federacji Rosyjskiej spowodowały pogłębienie derusyfikacji Ukrainy. Wojna wzmocniła podmiotowość społeczeństwa ukraińskiego i ukazała fundamentalne różnice tożsamościowe pomiędzy oboma krajami, w szczególności w odniesieniu do systemu sprawowania władzy, roli jednostki w państwie, wartości życia ludzkiego i własnej godności (poniższe dane zostały zaczerpnięte z analizy przeprowadzonej przez Ośrodek Studiów Wschodnich).

Ukraińcy zaczęli być dumni z własnego państwa i dostrzegać własną historię oraz dziedzictwo kulturowe. Jak pokazują ostatnie badania opinii społecznej, Ukraińcy całkowicie negują koncepcje promowane przez propagandę rosyjską. 91% Ukraińców nie zgadza się z tezą, że Ukraińcy i Rosjanie to jeden naród (w 2021 – 55%), 89% respondentów uznaje inwazję za ludobójstwo narodu ukraińskiego. Szybko spada także odsetek Ukraińców posługujących się na co dzień językiem rosyjskim – w 2012 roku wynosił on 40%, a pod koniec kwietnia 2022 roku tylko 15%. Odsetek ankietowanych opowiadających się za obowiązkowym używaniem języka ukraińskiego w sferze publicznej wynosi obecnie 82% (w lutym 2022 wynosił 72%).

W obliczu przemian społecznych i politycznych w Ukrainie na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat oraz trwającej wojny obronnej przeciwko Federacji Rosyjskiej wydarzenia, postaci czy organizacje, które wcześniej budziły kontrowersje i rodziły spory, obecnie zyskują akceptację całego społeczeństwa. Obecnie aż 81% Ukraińców uznaje OUN-UPA za organizację walczącą o niepodległość Ukrainy (w 2010 r. odsetek ten wynosił niecałe 20%). Stepan Bandera jako przywódca ukraińskich nacjonalistów pozytywnie oceniany jest przez 74% Ukraińców (w 2012 r. – 36%). Ukraińcy zaczęli także uznawać, że państwo ukraińskie efektywnie spełnia swoje funkcje wobec obywateli (w maju odsetek ten wynosił 89%, podczas gdy w lutym było to 45%).

Czy współcześni Ukraińcy chcieliby państwa Bandery

Odpowiedź na to pytanie wydaje się oczywista. Ukraina, o jaką dziś walczy społeczeństwo ukraińskie, całkowicie przeczy wizji Stepana Bandery. Ukraińcy chcą silnego państwa, lecz nie opartego na przemocy i nienawiści; chcą państwa demokratycznego, opartego na poszanowaniu godności i praw człowieka; chcą Ukrainy otwartej na różnorodność i będącej częścią wspólnoty europejskiej. Kierunek polityczny, jaki wybrała dzisiejsza Ukraina, nie jest wyłącznie efektem agresji zbrojnej Federacji Rosyjskiej, która rozpoczęła się 24 lutego. Jest wyrazem szerszych i głębszych przemian społecznych, co widać po przywołaniu wyników wyborów z 2010 r. i 2014 r. (z analizy Ośrodka Studiów Wschodnich):

Wielkimi przegranymi są przywódcy radykalnych nacjonalistów: lider Swobody Tiahnybok i Jarosz, lider Prawego Sektora Majdanu, dotychczas nie biorący udziału w życiu politycznym. Poparcie dla Tiahnyboka było wprawdzie wyższe niż dla Jarosza, ale na obu razem głosowało ledwie 300 tys. wyborców, mniej niż na Rabinowycza, który otwarcie uzasadniał udział w wyborach potrzebą wykazania, że Ukraina nie jest krajem antysemickim. Pokazuje to rzeczywiste poparcie dla radykalnego nacjonalizmu na Ukrainie i obala pogląd, że w wyniku Majdanu popularność tej ideologii i ruchu znacznie wzrosła (w wyborach prezydenckich 2010 roku Tiahnybok zdobył 1,4%, 352 tys. głosów). Prawdopodobnie zapowiada to też kolejne „przegrupowanie organizacyjne” ukraińskich środowisk nacjonalistycznych.

Dzisiejsza Ukraina nie dostrzega w postaci Bandery politycznego ani ideologicznego wzorca. Stepan Bandera postrzegany jest w sposób symboliczny, reprezentując walkę i poświęcenie na rzecz wolnej Ukrainy. Zwłaszcza gdy agresorem znów jest Rosja.

Dziś uznanie Bandery za bohatera narodowego walczącego o niepodległą Ukrainę nie jest tożsame z realizowaniem jego idei. Nie oznacza to jednak wymazania pamięci o wydarzeniach historycznych i przyjęcia innej oceny moralnej Stepana Bandery.

Ukraina, o jaką dziś walczy społeczeństwo ukraińskie, będzie musiała przyjąć moralną odpowiedzialność za zbrodnie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Tak jak Niemcy przyjęli odpowiedzialność za zbrodnie III Rzeszy. Pełne oczyszczenie stosunków polsko-ukraińskich będzie wymagało potępienia przez Ukraińców Rzezi Wołyńskiej i wszystkich zbrodni dokonanych przez ukraińskich nacjonalistów. Strona ukraińska podjęła już pierwsze kroki dążące do pojednania narodów, wydając zgodę na prace polskich specjalistów badających mogiły zamordowanych przez UPA Polaków na terenie Ukrainy.

Żródła

Bahan O, Nacionalizm i nacjonalistycznyj ruch. Istorija ta ideji, Dorohobycz 1994.

Brzeziński Z., Friedrich C, Dyktatura totalitarna i autokracja, Warszawa 2022.

Kentij A., Ukrajińska Wijśkowa Orhanizacija (UWO) w 1920-1928 rr. Krotkuj narys, Kijów 1998.

Motyka G, Ukraińska partyzantka 1942-1960, Warszawa 2006.

Mudryk-Mecznyk S., Szliahami pidpillja rewoliucijnoji OUN, Lwów 1997.

Torzecki R, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993.

BBC: https://www.bbc.com/news/world-europe-30655184

Argument: https://argumentua.com/stati/kult-bandery-v-tsifrakh-kak-otkazatsya-ot-togo-chego-net-infografika

Dyvys: https://dyvys.info/2016/10/15/bandera-na-pyedestali-skilky-naspravdi/

Diasporiana.org.ua: Walka i działalność ukraińskich nacjonalistów podczas wojny (ukr. Боротьба і діяльність ОУН у роки війни), https://diasporiana.org.ua/wp-content/uploads/books/14378/file.pdf

Dziennik Gazeta Prawna: https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8585999,polska-ukraina-prace-poszukiwawcze-mogily-polakow-na-ukrainie.html

Encyclopedia of Ukraine: http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkpath=pages%5CM%5CE%5CMelnykAndrii.htm

Instytut Pamięci Narodowej: https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/80170,Stepan-Bandera-przywodca-Organizacji-Ukrainskich-Nacjonalistow.html

Ośrodek Studiów Wschodnich 1: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2022-06-17/ukraina-od-dekomunizacji-do-derusyfikacji#_ftn11

Ośrodek Studiów Wschodnich 2: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-05-28/poroszenko-prezydentem-ukrainy

Ośrodek Studiów Wschodnich 3: https://web.archive.org/web/20100225124853/http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2010-01-27/polityka-historyczna-juszczenki-proba-podsumowania

Ośrodek Studiów Wschodnich 4: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-01-19/ukraina-uchylenie-dekretu-o-odznaczeniu-stepana-bandery

Ośrodek Studiów Wschodnich 5: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-08-10/ostateczna-decyzja-w-sprawie-tytulow-bohatera-ukrainy-dla-bandery-i